Zdania złożone i zdania wielokrotnie złożone (ćwiczenia)

Ćwiczenia

Zdania złożone mają dwa orzeczenia, natomiast zdania wielokrotnie złożone zawierające więcej niż dwa orzeczenia.

Zdanie współrzędnie złożone przedstawiamy na wykresie jako dwie kreski (dwa zdania składowe) na jednym poziomie. Taki schemat oznacza, że oba zdania składowe są jednakowo ważne, żadne nie jest nadrzędne, a więc ważniejsze od drugiego. Relację nadrzędności – podrzędności obrazuje wykres schodkowy, gdzie w zależności od układu zdań składowych jedno z nich jest nad drugim.

Polecenie 1. Dokonaj analizy składniowej poniższych zdań:

Ani rodzice nie przyjechali, ani wuj Paweł nie napisał.
Idę, bo czasu jest niedużo.

Pierwsze zdanie – z podwojonym spójnikiem: ani (…), ani (…) – jest zdaniem współrzędnie złożonym łącznie. Mimo wyraźnej negacji nie można uznać go za zdanie przeciwstawne. To zaprzeczenie zdania: Rodzice przyjechali i wuj Paweł napisał, które zostałoby jednoznacznie określone jako łączne. Wykres będzie więc taki:

——— … ———

Drugie zdanie ma zupełnie inną strukturę. Jego drugie zdanie składowe stanowi odpowiedź na pytanie dlaczego?, postawione do zdania pierwszego. Jest to więc zdanie złożone z podrzędnym okolicznikowym przyczyny (w skrócie: z podrzędnym przyczynowym). Wykresem będą schodki w dół:

———
. :
. ———

Zdania złożone mają dwa orzeczenia, natomiast zdania wielokrotnie złożone zawierające więcej niż dwa orzeczenia.
Zdanie współrzędnie złożone przedstawiamy na wykresie jako dwie kreski (dwa zdania składowe) na jednym poziomie. Taki schemat oznacza, że oba zdania składowe są jednakowo ważne, żadne nie jest nadrzędne, a więc ważniejsze od drugiego. Relację nadrzędności – podrzędności obrazuje wykres schodkowy, gdzie w zależności od układu zdań składowych jedno z nich jest nad drugim.

Polecenie 2. Dokonaj analizy składniowej poniższych zdań:

Ani rodzice nie przyjechali, ani wuj Paweł nie napisał.
Idę, bo czasu jest niedużo.

Pierwsze zdanie – z podwojonym spójnikiem: ani(…), ani(…) – jest zdaniem współrzędnie złożonym łącznie. Mimo wyraźnej negacji nie można uznać go za zdanie przeciwstawne. To zaprzeczenie zdania: Rodzice przyjechali i wuj Paweł napisał, które zostałoby jednoznacznie określone jako łączne. Wykres będzie więc taki:

——— … ———

—————
. :
. —————

Polecenie 32. Dokonaj analizy składniowej poniższych zdań:

Gdyby zebrać razem te zmarnowane krople, powstałyby morza.
Deszcz lał, więc wzięliśmy parasole.

Teraz zmieniła się kolejność. Pod jakim warunkiem powstałyby morza? Gdyby zebrać razem te zmarnowane krople. Pierwsze zdanie z tej pary jest zdaniem podrzędnie złożonym z podrzędnym okolicznikowym warunku (z podrzędnym warunkowym). Schody poprowadzą na górę.

‾‾‾‾‾‾‾‾
. :
‾‾‾‾‾‾‾‾

Spójnik drugiego zdania – więc – jest najbardziej charakterystyczny dla zdań współrzędnie złożonych wynikowych. Układ grotów na wykresie odpowiada wynikaniu drugiego zdania z pierwszego:

——>……>——

Polecenie 4. Dokonaj analizy składniowej poniższych zdań:

Doktor nie puścił, ale drzwi puściły.
O tym, że Maria rozmawiała z Piotrem, dowiedziałem się później.

Zdanie pierwsze, z fraszki Kochanowskiego O doktorze Hiszpanie, jest zdaniem współrzędnie złożonym przeciwstawnym. Wskazuje na to spójnik; ponadto treść zdań składowych uwypukla przeciwieństwo: nie puścił – puściły. Czasownik zaprzeczony jest przeciwieństwem czasownika bez przeczenia. Na wykresie układ grotów przypomina wektory sił o przeciwnych zwrotach:

——>……<——

Drugie zdanie jest podrzędnie złożone. Pytanie do zdania podrzędnego, wprowadzonego spójnikiem że, brzmi: o kim? o czym? (się dowiedziałem). To pytanie miejscownika – omawiane zdanie okazuje się podrzędnie złożonym z podrzędnym dopełnieniowym.
Ten typ zdań podrzędnie złożonych na egzaminach sprawia więcej trudności niż zdania przydawkowe czy – najłatwiejsze – okolicznikowe. Tutaj dochodzi jeszcze jedna komplikacja: nietypowy wykres, który najlepiej narysować tak:

1a 1b
——— ———
. : 2
. ‾‾‾‾‾‾‾‾

Taki schemat bardziej odpowiada związkom między zdaniami składowymi niż tradycyjne „korytko”, czyli wykres w kształcie litery U.

Do tej pory nie przedstawiliśmy czwartego typu zdań złożonych współrzędnie. To zdania rozłączne – spójnikami typowymi dla nich są wyrazy lub, albo, czy, bądź. Ta „rozłączność to po prostu wybór jednej z dwóch możliwości. Na wykresie przedstawiamy to tak:

——<……>——

Polecenie 5. Dokonaj analizy składniowej poniższego zdania i sporządź jego wykres:

Pewna żaba była słaba, więc przychodzi do doktora i powiada, że jest chora.

Dwa ostatnie ćwiczenia składniowe dotyczą zagadnienia, które jest przy okazji jednym z problemów typowo olimpijskich, zarówno w gimnazjum, jak i w szkole średniej. Z kilku powodów analiza zdania wielokrotnie złożonego okazuje się trudniejsza od analizy „zwykłych zdań złożonych.

Po pierwsze, zwiększa się liczba kresek na wykresie, czyli zdań składowych. A w ich natłoku nietrudno o pomyłkę – jakiś człon można zgubić, choć częściej zdarza się zdającym potraktowanie rozbudowanych przydawek lub dopełnień jako członów samodzielniejszych składniowo.

Po drugie, trudniej znaleźć zdanie nadrzędne, najważniejsze, tutaj nazywane zdaniem głównym. Nie zawsze będzie ono otwierać zdanie. Może schować się w środku lub nawet zamykać całość.

Po trzecie wreszcie, zdania składowe nie muszą łączyć się ze sobą kolejno, tzn. pierwsze z drugim, drugie z trzecim, trzecie z czwartym, czwarte z piątym itd. Dlatego wykres powyższego zdania scharakteryzujemy bardzo dokładnie: w płaszczyźnie poziomej i pionowej.

Analizę zdania wielokrotnie złożonego rozpoczynamy od policzenia orzeczeń. Warto pamiętać, że liczymy nie tylko typowe czasowniki osobowe, lecz także imiesłowy przysłówkowe (wychodząc, przeczytawszy) czy czasowniki bezosobowe, typu zrobiono czy wypito. Oto nasze zdanie z podkreślonymi orzeczeniami:

Pewna żaba była słaba, więc przychodzi do doktora i powiada, że jest chora.

Odnotujmy aż dwa orzeczenia imienne: była słaba oraz jest chora. Cztery orzeczenia oznaczają cztery zdania składowe, którym tu będzie odpowiadać liczba czterech kresek na wykresie i ich kolejna numeracja. Po znalezieniu orzeczeń można łatwo określić, jak przebiegają granice między kolejnymi zdaniami składowymi:

Pewna żaba była słaba – zdanie (raczej nie) główne, gdyż…
więc przychodzi do doktora – współrzędne wynikowe do 1., połączone z nim spójnikowo (Choć można by zaproponować zupełnie inną klasyfikację, z wyraźnym zdaniem głównym – o czym poniżej).
i powiada – współrzędne łączne do 2.
że jest chora – podrzędne do 3., dopełnieniowe (powiada kogo? co? – stawiamy pytanie biernika).

Zgodnie ze szkolną gramatyką, która zdania połączone spójnikiem więc kategorycznie nazywa wynikowymi, wykres wygląda tak:

1 2 3
——>……>——……———
. : 4
. ‾‾‾‾‾‾‾‾

Nie wydzielamy tutaj zdania głównego, gdyż trzy z czterech zdań składowych łączą się stosunkiem współrzędności – są więc jednakowo ważne. Na wykresie ich następstwo w poziomie odpowiada kolejności w analizowanym zdaniu. W pionie natomiast odczytujemy relację nadrzędności – podrzędności, która w tym wypadku dotyczy dwóch ostatnich członów.

I na tym można by odpowiedź zakończyć, gdyby nie ów spójnik więc, użyty w tym konkretnym zdaniu. Odpowiada ono bardziej polszczyźnie mówionej niż pisanej. Świadczy o tym przemieszanie czasów w dwóch pierwszych zdaniach składowych: była chora, więc przychodzi. Zupełnie jak w ustnej relacji. Dlatego pod względem znaczenia ten spójnik byłby bliższy spójnikom z grupy ponieważ, bo, nie zaś literackiemu, starannemu spójnikowi więc. A jeśli tak, to zmieniłby się wykres. Pierwsze zdanie składowe stałoby się zdaniem głównym, reszta kresek obniżyłaby się o jedno „piętro. Drugie zdanie składowe okazałoby się okolicznikowym przyczyny. Można przedstawić taką interpretację na egzaminie, jednakże tylko wówczas, gdy dysponujemy czasem na przedstawienie swojej argumentacji. Oto drugi wykres – mniej oczywisty, niby niezgodny ze szkolną gramatyką, ale – chyba – bliższy stanowi faktycznemu. Nie podkreślono na nim zdania głównego podwójną kreską. Znajduje się ono najwyżej – to przesądza jego rangę:

1
——
I 2 3
——……———
I 4
‾‾‾‾‾‾‾‾

Zobacz:

Zdania złożone. TEST