Schodki mogą być albo w górę, albo w dół. To zależy od kolejności zdań składowych. jeśli pierwsze będzie zdanie nadrzędne, schodki będą prowadzić na dół. Jeśli pierwsze jest zdanie podrzędne, schodki prowadzą na górę. Tak można by scharakteryzować wykres zdania podrzędnie złożonego.
Zdania podrzędnie złożone
Właśnie ten typ zdań ma charakterystyczny i łatwy wykres schodkowy. Znacznie ważniejsza jest jednak zależności, w jaką wchodzą ze sobą oba człony składowe zdania złożonego. Tę zależność nazywamy relacja nadrzędności-podrzędności.
- Jeden z członów jest znaczeniowo samodzielny i ważniejszy. Nazywamy go zdaniem (składowym) nadrzędnym.
- Można postawić do niego takie pytanie, na które odpowiedzią okaże się drugi człon składowy, nazywamy zdaniem (składowym) podrzędnym i występujący w licznych odmianach. Ich właśnie dotyczą kolejne polecenia.
Polecenie 1. Jakie zdania podrzędne nazywamy podmiotowymi? Podaj przykłady.
Na ogół zdania podrzędne pełnią funkcję odpowiedniej części zdania – stąd właśnie nazywa tych zdań składowych.
W tym przypadku zdanie podmiotowe nie pełni funkcji podmiotu, lecz rozwija jego znaczenie. Dzieje się tak, gdyż w zdaniu nadrzędnym podmiot jest wyrażony zaimkiem:
Kto pod kim dołki kopie, ten sam w nie wpada.
Co się odwlecze, to nie uciecze.
—————
. : (kto), co?)
. —— ———
Zdania podrzędne podmiotowe podkreślono.
Należy zauważyć, że za każdym razem zostaje rozwinięty odpowiedni zaimek wskazujący: ten, to itd. Wobec tego powyższy typ zdań podmiotowych będzie odpowiadał na pytania podmiotu, czyli na pytania mianownika: kto? co?
Pamiętaj! Zdanie podrzędnie złożone podmiotowe – odpowiada na pytania podmiotu (kto? co?).
Warto jednak pamiętać, że istnieje jeszcze zupełnie inny typ zdań podmiotowych. Oto one:
Dobrze, że koledzy odwiedzili chorego Janka.
Jasne, że pamiętam o twoich urodzinach.
Wiadomo, że zostaniemy przyjęci do NATO.
Oczywiście, że jesteśmy z tego dumni.
Szkoda, że cała ta historia nie zdarzyła się trzy lata wcześniej.
O dziwo, wszystkie powyższe przykłady są zdaniami złożonymi z podrzędnym podmiotowym. W podkreślonych zdaniach podmiotowych bez trudu można wskazać orzeczenie. jednakże czy łatwo uwierzyć w to, że nie podkreślona część stanowi zarazem całe zdanie nadrzędne i jego orzeczenie? przecież to nie są czasowniki!
Mimo wszystko to są orzeczenia i także czasowniki, tyle tylko, że niewłaściwe. Nie odmieniają się ani przez osoby, ani przez liczby – ale odmieniają się przez czasy, np.: szkoda było, jasne będzie itp.
Polecenie 2. Jakie zdania podrzędne nazywamy dopełnieniowymi? Podaj przykłady.
Zdania podrzędne dopełnieniowe pełnią funkcję dopełnienia i – przy zamianie zdania złożonego na zdanie pojedyncze – dadzą się do postaci takiego dopełnienia zwinąć:
Wychowawca nie chciał, aby uczniowie kłócili się miedzy sobą.
czyli:
Wychowawca nie chciał (kogo? czego?) kłótni miedzy uczniami.
Podobnie jak dopełnienia, zdania podrzędne dopełnieniowe odpowiadają na pytania przypadków zależnych (od dopełniacza po miejscownik). Oto przykłady na resztę przypadków:
Przyglądaliśmy się, (komu? czemu?) jak akcjonariusze składają oferty,
Podobno widziałeś, (kogo? co?) że pociąg odjechał z peronu trzeciego.
Wszyscy martwili się, (kim? czym?) że drużyna nie zdąży odrobić strat.
Janek nie pamiętał, (o kim? o czym?) że powinien zadzwonić do koleżanki.
Polecenie 3. Jakie zdania podrzędne nazywamy orzecznikowymi? Podaj przykłady.
Zdania orzecznikowe nie pełnią funkcji orzecznika, lecz rozwijają jego znaczenie. Jest to możliwe wtedy, gdy orzecznik w zdaniu nadrzędnym zostanie wyrażony zaimkiem:
Został tym, (kim został?) kim był jego ojciec.
Bydgoszcz jest dla Polaków tym, (czym jest?) czym Wenecja jest dla Włochów.
Takie będą rzeczypospolite (jakie będą?) jakie ich młodzieży chowanie.
Za każdym razem postawiliśmy do zdania podrzędnego pytanie orzecznika. należy pamiętać o pełnej formie takich pytań, gdyż nietrudno o ich pomylenie z pytaniami zdań przydawkowych (jaki?) albo dopełnieniowych (kim? czym?).
Polecenie 4. Jakie zdania podrzędne nazywamy okolicznikowymi? Podaj przykłady.
Ten rodzaj zdań podrzędnych występuje w tylu odmianach, ile wyróżniamy okoliczników. Zdania okolicznikowe pełnią funkcję odpowiednich okoliczników (mogą je zastąpić przy zamianie zdania złożonego na równoznaczne mu zdanie pojedyncze) i odpowiadają na ich pytania:
Zadzwonię (kiedy?) jak tylko wrócę z czytelni – okolicznikowe czasu
Pójdźmy tam, (gdzie?) gdzie chodziliśmy do tej pory – okolicznikowe miejsca
Zrób to tak, (jak?) by nikt cię nie widział – okolicznikowe sposobu
Ponieważ byłem ciekaw (dlaczego?), zapomniałem o tej przestrodze – okolicznikowe przyczyny
Basia cię zastąpiła, (w jakim celu?) abyś mogła odpocząć – okolicznikowe celu
Gdyby coś poszło nie tak (w jakich warunkach?), zaczęliśmy pracę od nowa – okolicznikowe warunku
Mimo że był bardzo zmęczony (pomimo czego?), nie mógł zasnąć – okolicznikowe przyzwolenia
Zobacz: