Przyjrzymy się tej części zdania, która o istnieniu zdania ma decydować – orzeczeniu, czyli czasownikowi w formie osobowej.
O tym, czy dane wypowiedzenie jest zdaniem decyduje właśnie obecność – czasownika w formie osobowej, czyli orzeczenia.
Jednakże istnieją tzw. zdania bezpodmiotowe. Spójrz:
Zagrzmiało. Świta.
Przeprowadzono ankietę.
Walczono do końca.
W żadnym z nich nie znajdziemy czasownika odmieniającego się przez osoby. Oczywiście, wszystkie te wypowiedzenia trzeba nazwać zdaniami. A zatem należy naszą definicję sprecyzować: orzeczeniem jest najczęściej czasownik w formie osobowej.
Polecenie 1.
Jakie orzeczenie nazywamy czasownikowym, a jakie imiennym?
Jakie części mowy mogą wystąpić w funkcji orzecznika?
- Orzeczenie czasownikowe najczęściej nazywamy po prostu orzeczeniem. To właśnie czasownik w formie osobowej. Może on wystąpić w każdym z trzech trybów i w każdym z trzech czasów, jednakże tylko w stronie czynnej. W poniższych zdaniach są właśnie orzeczenia czasownikowe:
Uczniowie skończyli dziś lekcje wcześniej.
Rodzice na pewno wiedzieliby o tym.
Wyjdźcie za drzwi!
Nie lubię sera.
Robotnicy będą pracować jeszcze przez trzy i pół godziny.
W ostatnim zdaniu podkreślono dwa wyrazy – tylko dlatego, że orzeczenie czasownikowe przybrało tam formę czasu przyszłego, który dla czasowników niedokonanych jest czasem złożonym. W zdaniu przedostatnim orzeczenie tworzą czasownik i partykuła przecząca – nie.
To było łatwe. Niezwykle ważnym problemem egzaminacyjnym jest inny rodzaj orzeczenia. Chodzi o orzeczenie imienne, które składa się z dwóch elementów (niekoniecznie: z dwóch wyrazów) – łącznika oraz orzecznika.
- Łącznikiem jest forma osobowa któregoś z czasowników: być, stać się i zostać (w znaczeniu stać się).
- Orzecznikiem jest rzeczownik lub odpowiadający mu zaimek w narzędniku albo przymiotnik (czy odpowiadające mu gramatycznie części mowy: zaimek przymiotny, imiesłów przymiotnikowy czy liczebnik porządkowy) w mianowniku. Gdy podmiotem jest czasownik w formie bezokolicznika, orzecznik jest przysłówkiem:
Dobrze jest pamiętać o przyjaciołach.
Polecenie 2.
Wskaż przydawki w poniższych zdaniach:
Moja starsza siostra Bronka przemieniła się w skowronka.
Kierownik sklepu z galanterią jest znany ze swej sympatii do bezdomnych kotów.
Następnego dnia odbyło się zaprzysiężenie świadków.
Tym razem podkreślono przydawki. Zgodnie ze szkolną gramatyką, przydawką jest każde określenie rzeczownika, bez względu na funkcję tegoż rzeczownika w zdaniu. Najbardziej typowymi określeniami rzeczowników są przydawki przymiotne, wyrażone przymiotnikami bądź innymi wyrazami o podobnej funkcji: zaimkami przymiotnymi, imiesłowami przymiotnikowymi czy liczebnikami porządkowymi.
- Przymiotne są następujące przydawki:
moja siostra
starsza siostra
swej sympatii
bezdomnych kotów
następnego dnia
Jak widać, przydawka przymiotna tworzy z określanym przez nią rzeczownikiem związek zgody.
W ostatnim z powyższych zdań znajduje się przydawka dopełniaczowa: zaprzysiężenie świadków. Jest ona wyrażona rzeczownikiem w dopełniaczu, odpowiada na pytanie czyj? lub – po prostu – kogo? czego? Podobna do niej jest przydawka w wyrażeniu kierownik sklepu. W pierwszym zdaniu występuje rzadka w polszczyźnie przydawka rzeczowna, czyli apozycja: siostra Bronka (tzn.: o imieniu Bronisława). Pozostałymi przydawkami ze zdania drugiego są wyrażenia przyimkowe:
sklepu (jakiego?) z galanterią
sympatii (jakiej) do kotów
Te ostatnie nazywamy przydawkami przyimkowymi.
Polecenie 3.
Na podstawie poniższych przykładów podaj zasady budowy orzeczenia imiennego:
Maria jest miła.
Maria jest miłą dziewczyną.
Maria to miła dziewczyna.
Orzeczenie imienne składa się z łącznika i orzecznika. W omawianych zdaniach podkreślono orzeczenie imienne:
Maria jest miła. (łącznik: jest, orzecznik: miła)
Maria jest miłą dziewczyną. (łącznik: jest, orzecznik: dziewczyną)
Maria to miła dziewczyna. (łącznik: to, orzecznik: dziewczyna)
Przy łączniku wyrażonym czasownikiem orzecznik przymiotnikowy ma formę mianownika, a orzecznik rzeczownikowy – narzędnika. Przy nietypowym łączniku to (trzecie zdanie) orzecznik musi być rzeczownikiem w mianowniku.
Polecenie 4.
Dokonaj analizy składniowej poniższego zdania:
Wczesnym rankiem ulicą miasta biegł szybko chudy, bezdomny pies.
Powyższe zdanie jest zdaniem pojedynczym rozwiniętym, gdyż zawiera jedno orzeczenie, a grupy podmiotu i orzeczenia są rozbudowane.
Analiza składniowa powinna obejmować określenie części zdania oraz opis związków składniowych:
- pies – podmiot gramatyczny (rzeczownik w mianowniku)
- biegł – orzeczenie czasownikowe
- chudy – przydawka przymiotna
- bezdomny – przydawka przymiotna
- rankiem – okolicznik czasu
- szybko – okolicznik sposobu
- ulicą – okolicznik miejsca
- wczesnym – przydawka przymiotna
- miasta – przydawka dopełniaczowa
Z kolei liczba związków składniowych powinna odpowiadać liczbie kresek (strzałek) na wykresie:
- pies biegł – związek główny, zgody
- pies bezdomny – związek zgody
- pies chudy – związek zgody
- biegł rankiem – związek przynależności
- biegł ulicą – związek przynależności
- biegł szybko – związek przynależności
- rankiem wczesnym – związek zgody
- ulicą miasta – związek rządu
Pierwszy wyraz danej pary jest nadrzędny w danym związku. Na szczególną uwagę zasługują dwa połączenia: biegł rankiem oraz biegł ulicą. Wyrazy podrzędne w tych związkach (rankiem, ulicą) są przysłówkami, a nie formami narzędnika rzeczowników ranek oraz ulica. Dlatego też połączenia tych wyrazów z orzeczeniem będą związkami przynależności, nie zaś związkami rządu.
Zobacz: