Rozbiór gramatyczny i logiczny zdania
Rozbiór gramatyczny
Polecenie:
W podanych zdaniach wskaż przydawki, dopełnienia i okoliczniki…
- Mimo nieposzlakowanej opinii Jan jeszcze nie został kierownikiem swego wydziału.
Zadanie polega na zaklasyfikowaniu wyrazów do odpowiednich części mowy. Przeprowadzamy więc rozbiór gramatyczny zdania.
Pamiętaj, że powinniśmy podawać wyrazy w formie, w jakiej występują w zdaniu, nie zaś w słownikowej – mianownikowej czy bezokolicznikowej.
Pamiętaj, że, każdy wyraz – rozumiany jako ciąg liter od pauzy do pauzy – musi zostać zaklasyfikowany w przypadku rozbioru gramatycznego.
Pamiętaj!
Trzeba uważać na wyraz się, który zaimkiem zwrotnym będzie wtedy, gdy można go zastąpić wyrazem siebie.
- Myć się to inaczej myć siebie – tu mamy czasownik (myć) oraz zaimek zwrotny (się).
- Jednakże uśmiechać się – to już tylko czasownik. Tworzą go oba wyrazy, których nie można rozdzielać w analizie gramatycznej. Uśmiechać siebie – taka konstrukcja nie ma sensu, a zatem się nie jest tu zaimkiem.
Z dziesięciu powyższych wyrazów na pewno nie wszystkie sprawiły choćby najmniejszą trudność.
- Wyrazy opinii, kierownikiem, wydziału są rzeczownikami.
- Został to czasownik, w zdaniu poprzedzony partykułą nie.
- Swego (nie swój) to zaimek dzierżawczy, odnoszący się do posiadania (tak jak mój, nasz, wasz itd.).
Zostały cztery wyrazy.
- Jan – jak każda nazwa własna – jest rzeczownikiem. Dotyczy to również nazwisk, także tych o odmianie przymiotnikowej: Kochanowski, Słowacki itd.
- Wyraz nieposzlakowanej musi być przymiotnikiem – nie tylko z uwagi na łączną pisownię z nie, lecz przede wszystkim dlatego, że nie istnieje czasownik poszlakować. Mimo zakończenia typowego dla imiesłowów ten wyraz nie jest imiesłowem przymiotnikowym – nie jest jedną z form czasownika, tylko po prostu przymiotnikiem.
I na koniec – dwa wyrazy najtrudniejsze do zaklasyfikowania: jeszcze i mimo.
- Uznanie wyrazu jeszcze za przysłówek nie jest na pewno poważnym błędem. Słowniki chcą, żeby to była partykuła, ale granica jest nieostra.
- Mimo – i tu nie powinny pojawić się wątpliwości – jest przyimkiem. Takim samym jak wyrazy: z, na, pod, wzdłuż, w itd.
Mamy w zdaniu wyrażenie przyimkowe (przyimek + rzeczownik w odpowiedniej formie fleksyjnej): mimo opinii. Można zauważyć, że wyraz mimo wymaga określonej formy – forma dopełniacza (mimo kogo? czego?) od łączącego się z nim rzeczownika, a takie wymagania są charakterystyczne dla przyimków.
Rozbiór logiczny
Ta analiza polega na odszukaniu i właściwym nazwaniu części zdania.
Uwaga! Liczba części zdania nie musi odpowiadać liczbie wyrazów w zdaniu. Nie ma więc prostej zależności: ile wyrazów, tyle części zdania. Właśnie dlatego to polecenie jest trudniejsze. Aby właściwie przeprowadzić rozbiór logiczny zdania, trzeba wiedzieć, jaką funkcję pełni w nim dany wyraz. Żeby ustalić tę funkcję, należy znać pytania, na jakie odpowiadają poszczególne części zdania.
Orzeczenie
Szkolna definicja zdania dowodzi, że najważniejszą jego częścią jest czasownik w formie osobowej, czyli właśnie orzeczenie.
Uwaga!
Może istnieć zdanie, w którym nie ma podmiotu np.: Wyszedł z domu na długo przed powrotem starszego brata z nocnej zmiany w fabryce.
Natomiast jeśli nie ma orzeczenia, mamy do czynienia z równoważnikiem zdania. Czasownik w zdaniu można łatwo wskazać – oczywiście odpowiada on na typowe pytania: co robi? albo co się z nim dzieje?
W zdaniach najczęściej pojawiają się orzeczenia czasownikowe, nazywane po prostu orzeczeniami.
Innym typem jest orzeczenie imienne, złożone z łącznika i orzecznika.
- Łącznikiem jest forma osobowa jednego z czasowników: być, stać się, okazać się albo zostać.
Uwaga! Łącznik może być zaprzeczony – Jan nie został kierownikiem.
- Orzecznikiem jest:
- rzeczownik w narzędniku, np.
– Stefan jest kierowcą.
– Po wielu latach ten zawodnik stał się prawdziwym mistrzem w swej dyscyplinie.
może być nim także: - przymiotnik – Od wielu dni Janek jest smutny.
- imiesłów przymiotnikowy – Wczoraj o tej porze Kasia była zaspana.
- liczebnik porządkowy – W jutrzejszym wyścigu nasz faworyt z pewnością będzie trzeci.
- zaimek o właściwościach przymiotnika – Ten dom jest właśnie taki.
(Te wyrazy muszą jednakże stać w mianowniku i nie określają wówczas rzeczownika)
- rzeczownik w narzędniku, np.
Po czym rozpoznać orzeczenie imienne?
Po orzeczniku – porównajmy dwa zdania:
Janek wkrótce będzie zdawać na studia.
Janek wkrótce będzie studentem.
W pierwszym zdaniu występuje zwykle orzeczenie czasownikowe, tyle tylko, że w czasie przyszłym. Stąd wyraz będzie, który nie pełni w tym zdaniu funkcji łącznika, może zmylić. W zdaniu drugim tworzy on orzeczenie imienne – z rzeczownikiem w narzędniku (studentem).
Podmiot
- Klasyczny podmiot to rzeczownik w mianowniku. W naszym zdaniu podmiotem jest wyraz Jan. Ten rodzaj podmiotu nazywamy podmiotem gramatycznym.
- Typowe pytanie podmiotu jest więc pytaniem mianownika: kto?, co?
Uwaga! W zadaniach czasami można spotkać podmiot w dopełniaczu, określany jako podmiot logiczny. Mamy z nim do czynienia tylko wówczas, gdy orzeczeniem jest jeden z czasowników: nie ma, przybywa, ubywa, brakuje. Tak jak w zdaniach (podmioty są podkreślone):
Od wczoraj w Odrze przybyło wody.
Brakuje mi szczęścia.
Leszka znowu nie ma w szkole.
Jesienią ubywa dnia.
Dopełnienie
- Dopełnienie jest określeniem orzeczenia.
- Dopełnieniem jest wyraz (najczęściej rzeczownik) w przypadku zależnym – stawiamy do niego pytanie jednego z pozostałych przypadków (mianownik – jest zarezerwowany dla podmiotu).
Przed całą tą historią bardzo nie lubił (kogo? czego?) sąsiadów.
Wybaczcie (komu? czemu?) mu.
Pies obgryza (kogo? co?) kość.
Dziekanat nie przejął się (kim? czym?) anonimem.
Nikt już nie pamiętał (o kim? o czym?) o aferze sprzed trzech lat.
Poniższe zdanie zawiera dwa dopełnienia:
Mój brat pożyczył koledze podręcznik do chemii na dwa tygodnie.
Dopełnienie, które przy zamianie orzeczenia na formę strony biernej staje się podmiotem, nazywany dopełnieniem bliższym.
Inne to dopełnienie dalsze. „Odległość” od podmiotu czy orzeczenia nie ma tu nic do rzeczy. Zdanie z orzeczeniem (imiennym) w stronie biernej brzmi:
Podręcznik do chemii został pożyczony koledze na dwa tygodnie przez mego brata.
Dopełnieniem bliższym jest zatem rzeczownik podręcznik.
Okolicznik
- Okolicznik jest (również jako dopełnienie) określeniem orzeczenia.
- Różni się od dopełnienia tym, że odpowiada na pytania inne niż pytania przypadków.
- Zazwyczaj jest przysłówkiem lub wyrażeniem przyimkowym.
W szkole najczęściej omawia się siedem rodzajów okolicznika, choć faktycznie można wyróżnić ich dwa razy tyle.
- Okolicznik miejsca: odpowiada na pytania: gdzie?, dokąd?, którędy?
Najlepiej odpoczywam w domu.
Kotka bawiła się piłką pod stołem.
- Okolicznik czasu: odpowiada na pytania: kiedy?, w jakim czasie?
Sklep będzie otwarty dopiero za godzinę.
Widzimy się jutro.
- Okolicznik sposobu: odpowiada na pytania: jak?, w jaki sposób?
Wyszliśmy chyłkiem.
Nasz nauczyciel bardzo nie lubi spóźnialskich.
- Okolicznik przyczyny: odpowiada na pytania: dlaczego?, z jakiego powodu?
Tylko nie zwariuj ze szczęścia.
Piłkarz zaklął ze złości.
- Okolicznik celu: odpowiada na pytania: po co?, w jakim celu?
Zosia poszła do sklepu po masło.
Zastęp miał zgłosić się na zbiórkę.
- Okolicznik warunku: odpowiada na pytania: pod jakim warunkiem?, w jakich warunkach?
W czasie deszczu dzieci się nudzą.
Firma obiecała zamontować taki alarm na wypadek pożaru.
- Okolicznik przyzwolenia: odpowiada na pytania: mimo czego?, wbrew czemu?
Wbrew naszym radom strasznie nakłamała rodzicom.
Mimo gorączki matka wysłała go do szkoły.
Przydawka
- Uwaga! Przydawka może pojawić się zarówno w grupie podmiotu, jak i w grupie orzeczenia.
- Przydawka jest określeniem rzeczownika, a ten rzeczownik może być podmiotem lub dopełnieniem, a czasem wchodzić w skład okolicznika.
Koło domu biegła kręta uliczka.
Nie cierpię gorącej kawy.
W tamtych czasach więcej zarabialiśmy.
Brat Staszka był doświadczonym zawodnikiem.
- Przydawka odpowiada na pytania: jaki?, który?, czyj?, z czego?, czego?
- Typowe przydawki są przymiotnikami.
- Taką samą funkcję mogą pełnić zaimki przymiotne, imiesłowy przymiotnikowe czy liczebniki porządkowe. Ten rodzaj przydawki nazywamy przydawką przymiotną. Przymiotne są przydawki w czterech powyższych przykładowych zdaniach.
- Innym rodzajem przydawki jest przydawka dopełniaczowa. Jest nią rzeczownik w dopełniaczu, określający inny rzeczownik. Ta przydawka odpowiada na pytania: czyj? lub czego?
Czy mogę wziąć kurtkę Jurka?
Zrób mi filiżankę kawy.
- Przydawka odpowiadająca na pytanie ile? to przydawka liczebna. W zdaniu
Marek wybrał trzy kolorowe znaczki.
wyraz trzy jest przydawką liczebną, a wyraz kolorowe – przydawką przymiotną.
- Przydawką może być również wyrażenie przyimkowe. Taka przydawka odpowiada zwykle na pytanie z czego?, jaki?
Na wczasach nauczyłem się stawiać domki z kart.
Dostałem prezent od cioci.
Zobacz:
https://aleklasa.pl/matura/c331-nauka-o-jezyku-pytania-i-odpowiedzi/skladnia