Wyraz zastępuje jakiś obiekt, jakąś rzecz ze świata rzeczywistego, na tym polega jego funkcja znaczeniowa. Utrwalając w pamięci treść i zakres danego słowa, nabywamy wiedzę, jaki obiekt jest zastępowany.
- Treść wyrazu – wszystkie istotne cechy tego, co wyraz nazywa.
- Zakres znaczeniowy wyrazu – ogół przedmiotów nazywanych danym słowem.
Związek między treścią i zakresem:
- im bogatsza treść, tym węższy zakres wyrazu;
- im szerszy zakres, tym treść uboższa.
Przykład:
- dąb – treść najbogatsza, ale najwęższy zakres (najmniej liczna grupa przedmiotów, które można tak określić);
- drzewo – treść uboższa, ale zakres szerszy;
- roślina – można tak nazwać bardzo wiele obiektów (zakres najszerszy), ale wyraz zawiera w sobie najmniej konkretnych cech (najuboższa treść).
Znaczenie realne, etymologiczne i słowotwórcze
Nowe słowo powstaje w konkretnych okolicznościach, a jako że są one zmienne, może zmieniać się w czasie użytkowania także znaczenie danego słowa.
Znaczenie realne – to, w jakim dany wyraz jest współcześnie używany.
Znaczenie etymologiczne – dawne znaczenie wyrazu, wynikające z jego pochodzenia.
Przykłady:
- bielizna – dawniej: białe ubranie lub wyroby tekstylne (np. bielizna pościelowa); dziś: warstwa ubrania noszona bezpośrednio na ciele (kolor już nieważny!);
- miednica – dawniej: naczynie z miedzi; dziś: miska do mycia czy prania – teraz zazwyczaj jest z plastiku;
- piwnica – dawniej: miejsce do przechowywania piwa; dziś: pomieszczenie, w którym można przechowywać różne rzeczy, niekoniecznie piwo.
Ustalenie znaczenia etymologicznego wyrazu bywa czasem trudne i wymaga sięgnięcia do odpowiednich słowników (najlepszy w takiej sytuacji jest Słownik etymologiczny języka polskiego Aleksandra Brücknera). Czasem pomaga w tym analiza słowotwórcza wyrazu, czasem znajomość procesów i zjawisk historycznych czy językowych.
Znaczenie słowotwórcze – wynika z budowy słowotwórczej wyrazu, jest połączeniem znaczeń zawartych w temacie i formancie.
Stosunki między znaczeniem realnym a słowotwórczym mogą być różne:
- wyrazy regularne znaczeniowo (znaczenie realne równe słowotwórczemu): np. nauczycielka – kobieta, która jest nauczycielem (obecność formantu „ka” oznacza żeńskiego przedstawiciela danego zawodu);
- znaczenie realne może być szersze, np. słowo piórnik ma znaczenie słowotwórcze wywodzące się od słowa „pióro”, dziś pióra używa się rzadko, a piórnik pozostał przedmiotem do przechowywania przyborów szkolnych;
- znaczenie realne może być węższe, np. słowo jeździec nie oznacza każdego, kto jeździ, jak wynikałoby z analizy słowotwórczej;
- znaczenia realne i słowotwórcze nie mają ze sobą związku, np. słowo górnik nie łączy się w żaden sposób z górami (choć kiedyś te znaczenia wiązały się ze sobą!).
Wieloznaczność wyrazów
Istotną cechą odróżniającą język naturalny od innych kodów jest fakt, że występujące w nim znaki (słowa) mogą łączyć w sobie różne znaczenia. Dowodzi to również ekonomiczności języka.
Znaczenie wyrazu wieloznacznego określamy na podstawie kontekstu, czasem wystarczy jedno określenie:
- głucha staruszka (taka, która nie słyszy) – głucha wieś (oddalona od ośrodków kultury) – głuchy odgłos (niewyraźny, przytłumiony);
- przełożyć na angielski (przetłumaczyć) – przełożyć na półkę (umieścić na półce);
- bity chłopiec (taki, którego ktoś bije) – bity tydzień (dokładnie tydzień).
Pomocne przy określaniu znaczenia mogą być także:
- Szyk: brunatny niedźwiedź (barwa) – niedźwiedź brunatny (nazwa gatunku)
- Forma gramatyczna: przewodnik – w liczbie mnogiej może mieć formę przewodnicy (np. wycieczek) lub przewodniki (materiały przewodzące prąd elektryczny); wziął wąż (przewód do podlewania), ale wziął węża (gada).
Znaczenie podstawowe – pojawiające się najczęściej; najszybciej kojarzone, gdy słowo występuje poza kontekstem, np. głowa – część ciała, rak – gatunek skorupiaka.
Poza nim występują jeszcze znaczenia drugorzędne, wtórne:
- przenośne (np. zebra jako pasy na jezdni),
- specjalne, ograniczone społecznie (np. występujące tylko w języku jakiejś grupy, np. pałka to w języku uczniowskim jedynka).
Zdarza się, że powszechność takich znaczeń może zagrażać znaczeniu podstawowemu, jak staje się w przypadku słów komórka czy korek.
Wieloznaczność wyrazów może być przyczyną błędów językowych, które wynikają z mieszania się znaczeń, np.
- Nasz synek świetnie znosi jajka.
- Kradzieżami samochodów powinna się zająć policja.
Zjawisko to może też być wykorzystywane celowo, np. w poezji (wiersze Stanisława Barańczaka) czy w różnego rodzaju żartach językowych (aforyzmy Stanisława Jerzego Leca).
Zobacz: