Chciałam kupić stół. Duży, okrągły, przy którym bez trudu mogłoby usiąść parę osób. Wybrałam odpowiedni sklep. Pani w eleganckim kostiumie, z komórką w ręku, zaproponowała mi „mały tour po sklepie”. Szybko okazało się, że chciała po prostu pokazać, co znajduje się w sklepie i w czym mogę wybierać. Jest jednak jeszcze coś. Z językowego punktu widzenia wyraz ten został użyty w niepoprawnej formie. „Tour” to rodzaj nijaki (to tour – co oznacza „wycieczkę, podróż, objazd”, stąd zresztą wzięła się cała turystyka), a w tym przypadku nadano mu rodzaj męski (ten tour). Pani w sklepie, jeśli musiała użyć tego słowa, powinna zaproponować „małe tour”, a najlepiej w ogóle powiedzieć: „oprowadzę Panią po sklepie”.
Jakie są najczęstsze błędy w użyciu wyrazów obcych?
Błędy w używaniu wyrazów obcego pochodzenia mogą być bardzo różne: nieprawidłowa odmiana, błędna wymowa, zła pisownia bądź niewłaściwe użycie zapożyczenia, wynikające z nieznajomości dokładnego znaczenia obco brzmiącego wyrazu.
Błędy w odmianie
- Wyraz obcy chcemy podporządkować odmianie rzeczowników rodzimych na podstawie podobieństwa brzmieniowego.
I tak np. „kakao” często nieprawidłowo odmieniamy jak „działo”. Często więc słyszymy: „wymieszałem cukier z kakałem”. Tymczasem jest to wyraz nieodmienny i powiemy „cukier z kakao”.
- Częstym błędem jest także nieodmienianie rzeczownika „gram”.
Tymczasem odmienia się on tak jak i rzeczownik „kilogram”. W sklepie prosimy więc o sto gramów rodzynek (a nie o sto gram!). Ale uwaga! Wyraz „deka” – jest nieodmienny. Mówimy więc 5 deka, 10 deka, a nie: deko.
- W ogóle nie należy próbować odmieniać wyrazów, które odmieniać się po prostu nie dają.
I tak na przykład: angielski rzeczownik „derby” jest nieodmienny i jest rodzaju nijakiego (tak jak: to jury). Należałoby wiec mówić: odbyło się derby, derby było interesujące itp., gdy tymczasem powszechnie słyszymy: odbyły się derby, derbom przyglądało się wiele osób.
Mylenie wyrazów podobnych brzmieniowo
Istnieją takie pary wyrazów, które choć mają podobne brzmienie, różnią się jednak zasadniczo znaczeniem. Dlaczego je mylimy? To proste: budowa takiego obcego wyrazu nic nie mówi osobom, które się nim posługują.
- Recepcja i recesja
Recepcja to przyswajanie poglądów, zwyczajów (np. recepcja myśli humanistycznej w XVI-wiecznej Polsce). Recesja to natomiast „kryzys, depresja gospodarcza”. Nie należy więc mówić o recesji.
- Magistrala i magistrat
Magistrala to „główna droga, szlak komunikacyjny, transportowy i łącznościowy”. Magistrat to rodzaj urzędu.
- Adoptować i adaptować
– dwa bardzo podobne brzmieniowo wyrazy o zupełnie innym znaczeniu. Adaptować to tyle, co „przystosowywać coś do czegoś”. Można więc stworzyć filmową adaptację dzieła literackiego, adaptować piwnicę na kawiarnię. Adoptować natomiast to tyle, co „uznać czyjeś dziecko za swoje”.
- Formować i formułować
Formować to „nadawać czemuś formę, kształt, organizować coś”. Można więc formować szkolną drużynę harcerską czy pieczone własnoręcznie ciasteczka. Wyraz formułować ma zupełnie inne znaczenie – to „nadawać czemuś odpowiednią formę słowną, wyrażać dokładnie jakąś myśl”. Możecie więc spotkać się z prośbą o dokładniejsze sformułowanie Waszych myśli, o sformułowanie końcowego wniosku itd.
- Pryncypalny i pryncypialny
– to dwa dość trudne słowa. Pryncypalny to tylko „główny, najważniejszy”. A pryncypialny to „trzymający się zasad, zasadniczy”. Ktoś może być więc pryncypialny w swoich poglądach.
- Generalizacja i generalnie
Generalizacja to uogólnienie. Generalnie to ogólni, powszechnie, całkowicie.
Przekręcanie wyrazów obcych
Wyrazy obcego pochodzenia są szczególnie podatne na różnego rodzaju zniekształcenia, doprowadzające do przedziwnych pomyłek.
Dlaczego tak się dzieje?
- Po pierwsze, dlatego że większość z nich jest dla nas całkowicie „nieprzejrzysta”, ich znaczenie w ogóle nie wynika z budowy.
- Po drugie, ponieważ występują w nich połączenia takich głosek, które są dla języka polskiego dość nietypowe i ani nasze oczy, ani nasze uszy nie są do nich przyzwyczajone.
Jeżeli zapożyczenie funkcjonuje już w polszczyźnie, powinniśmy zrezygnować z pisowni oryginalnej i zastosować polską. Piszemy więc „bajroniczny”, a nie „byroniczny”, „hol”, a nie „hall”, pływajmy „kraulem” a nie „crawlem”.
Wyrazy obce, w których często popełniamy błędy:
- „bransoletka” – często błędnie piszemy „branzoletka”;
- „gulasz” – tu w odmianie często przekręcamy formę pisząc nieprawidłowo „gularz” (lub „gulaż”);
- „image” – wyraz pochodzący z francuskiego, więc prawidłowa jego wymowa powinna brzmieć [imaż], a nie jak często słyszymy [imydż], co wskazywałoby, że jest to zapożyczenie z angielskiego;
- „detektyw” – bardzo często przyjmuje niepoprawną formę „dedektywa”;
- „kanister” – tak właśnie brzmi prawidłowa nazwa pojemnika na przechowywanie płynów, a nie, jak powszechnie słyszymy, „karnister”.
Wyrazy obcego pochodzenia użyte w nietrafnym kontekście:
- Słowo „kawalkada” pochodzi od włoskiego cavallo „koń” i oznacza „grupę osób na koniach”. Tymczasem często słyszymy o kawalkadzie pieszych lub samochodów.
- „Konsumować” oznacza po prostu „jeść”. Niepoprawne są więc tak rozpowszechnione połączenia jak „wzrastająca konsumpcja środków czystości”.
- „Perspektywa” – to jedynie „otwarty widok, panorama”, a nie „przyszłość”. Nie powinniśmy więc mówić: „W perspektywie mam zdanie do liceum i dostanie się na studia”.
- „Praktycznie” – to tyle, co „w sposób praktyczny, doświadczalny”. Nie należy więc używać tego wyrazu w znaczeniu „prawie, niemal”. I jeżeli będzie tłumaczyć się rodzicom ze złej oceny, nie mówcie: „Praktycznie wszyscy w klasie dostali z klasówki jedynki”, bo jest to niepoprawne.
- Wyrazu „reprezentować” nie należy używać, jak często słyszymy, w kontekście „mieć” (poprawnie mówimy więc: Pan Kowalski ma poglądy lewicowe, nie : Pan Kowalski reprezentuje poglądy lewicowe).
- A czy wiecie, że wyraz „trywialny” oznacza tyle, co „ordynarny, nieprzyzwoity”, a nie „banalny i nieodkrywczy”?
Pleonazmy czyli „masło maślane”
Nieznajomość znaczenia wyrazu obcego może spowodować, że użyjemy go w sąsiedztwie polskiego odpowiednika, oznaczającego dokładnie to samo.
- Adres zamieszkania – zamiast: miejsce zamieszkania lub: adres
- Aktywna działalność – zamiast: działalność (działalność nie może być bierna)
- Akwen wodny – zamiast: akwen albo zamiast polskiego wyrażenia: zbiornik wody
- Kontynuować dalej – zamiast: kontynuować lub po prostu: robić coś dalej
- Potencjalne możliwości – „potencjalny” to tyle, co możliwy, a więc: możliwe możliwości?
Wyrazy obce, których nie powinniśmy nadużywać
Wiele wyrazów obcych ma polskie odpowiedniki, choć czasami nie są to odpowiedniki dokładne. Zdarza się więc, że obcy wyraz jest używany co prawda poprawnie, lecz zbyt często i to w różnych kontekstach.
Oto kilka przykładów wyrazów obcych często i niepotrzebnie nadużywanych w naszym języku. (Jako pierwszy został podany wyraz obcy, jako drugi – jego polski odpowiednik).
- kolosalny – ogromny
- efektywny – skuteczny
- anulować – unieważnić
- futbol – piłka nożna
- generalnie – ogólnie
- interview – wywiad
- konstruktywny – twórczy, owocny
- korespondować – być odpowiednim, pasować do czegoś
- lokalny – miejscowy
- pasywny – bierny
- rewelacyjny – znakomity, świetny
A oto zbiór wybranych wyrazów obcych bardzo często pojawiających się w prasie, radiu i telewizji, których znaczenie nie jest dla wszystkich odbiorców jasne. Czy znacie znaczenie wyrazów po lewej stronie?
- prominentny – wyróżniający się
- lukratywny – zyskowny
- sukcesywnie – kolejno, stopniowo
- spektakularny – widowiskowy
- prognostyk – to nie człowiek sporządzający prognozy, ale przepowiednia , wróżba
- résumé – podsumowanie
- postulować – domagać się
- bilateralny – dwustronny
- eksces – wybryk
- eksploracja – poszukiwanie, odkrywanie
- fingować – podbierać, fałszować
- instruktywny – kształcący
- koegzystencja – współistnienie
- ekstermista – człowiek o skrajnych poglądach
- globalny – ogólny, całkowity
- permanentnie – nieprzerwanie, bezustannie
- prokurować – powodować
- optymalny – najkorzystniejszy, najlepszy
- reprywatyzacja – powtórna prywatyzacja
Zobacz: