Deszcz na co dzień wygląda zupełnie inaczej, niż w poezji. Aby się o tym przekonać, przeczytaj uważnie dwa poniższe teksty.
Kapuśniaczek
Jak wesoły milion drobnych muszek,
Jakby z worków szarych mokry, mżący maczek,
Sypie się i skacze dżdżu wodnisty puszek,
Rośnie pył jesienny, siwy kapuśniaczek.
Słabe to, maleńkie, ledwo samo kropi,
Nawet w blachy bębnić nie potrafi jeszcze,
Ot, młodziutki deszczyk, fruwające kropki,
Co by strasznie chciały być dorosłym deszczem.
Chciałyby ulewą runąć w gromkiej burzy,
Miasto siec na ukos chlustającą chłostą,
W rynnach się rozpluskać, rozlać się w kałuży,
Szyby dziobać łzawą i zawiłą ospą…
Tak to sobie marzy kapanina biedna,
Sił ostatkiem pusząc się w ostatnim dreszczu…
Lecz cóż? Spójrz: na drucie jeździ kropla jedna.
Już ją wróbel strząsnął. Już po całym deszczu.
Julian Tuwim
Deszcz jesienny
(fragment)
O szyby deszcz dzwoni, deszcz dzwoni jesienny
I pluszcze jednaki, miarowy, niezmienny,
Dżdżu krople padają i tłuką w me okno…
Jęk szklany… płacz szklany… a szyby w mgle mokną
I światła szarego blask sączy się senny…
O szyby deszcz dzwoni, deszcz dzwoni jesienny…
Ktoś dziś mnie opuścił w ten chmurny dzień słotny…
Kto? Nie wiem… Ktoś odszedł i jestem samotny…
Ktoś umarł… Kto? Próżno w pamięci swej grzebię…
Ktoś drogi… wszak byłem na jakimś pogrzebie…
Tak… Szczęście przyjść chciało, lecz mroków się zlękło,
Ktoś chciał mnie ukochać, lecz serce mu pękło,
Gdy poznał, że we mnie skrę roztlić chce próżno…
Zmarł nędzarz, nim ludzie go wsparli jałmużną…
Gdzieś pożar spopielił zagrodę wieśniaczą…
Spaliły się dzieci… Jak ludzie w krąg płaczą…
Część I
1. Która z informacji jest prawdziwa? (1 pkt)
A. Wiersze (Tuwima i Staffa) ukazują dwa zupełnie różne motywy – śmierci i padającego deszczu.
B. Wiersze (Tuwima i Staffa) łączy ten sam motyw padającego deszczu i każdy z poetów opisuje deszcz w taki sam sposób.
C. Wierszy (Tuwima i Staffa) nie łączy żaden wspólny motyw.
D. Wiersze (Tuwima i Staffa) łączy ten sam motyw padającego deszczu, ale każdy z poetów opisuje deszcz w inny sposób.
2. Który z podanych niżej fragmentów przytoczyłbyś na potwierdzenie tezy, że podmiot liryczny w wierszu Tuwima zwraca się do adresata (czytelnika)? (1 pkt)
A. „Słabe to, maleńkie…”
B. „Tak to sobie marzy kapanina biedna”
C. „Co by strasznie chciały być dorosłym deszczem”
D. „Lecz cóż? Spójrz: na drucie jeździ kropla.”
3. Które z podanych wyrazów nie odnoszą się do obrazu deszczu z wiersza Tuwima? Wybierz je z każdego szeregu i zakreśl. (10 pkt)
A. kropi, leje, mży, siecze, pluszcze, siąpi, bębni,
B. deszczyk, kapanina, ulewa, burza, mżawka, nawałnica,
C. młodziutki, słaby, stary, groźny, wesoły, maleńki, dorosły, smutny.
4. Refren wiersza Staffa jest nasycony elementami dźwiękonaśladowczymi. Doznajemy wrażenia szmeru i szumu padającego deszczu. Które głoski naśladują szelest deszczu? (1 pkt)
Głoski naśladujące szum to ……………………………………….
5. W utworze: „Deszcz jesienny” widoczny jest nastrój: (1 pkt+1 pkt)
A. bólu, strachu, trwogi,
B. spokoju, opanowania, optymizmu,
C. melancholii, smutku, żałoby,
D. radości, pogody ducha.
W utworze „Kapuśniaczek” widoczny jest nastrój:
A. apatii, niemocy, bezsilności,
B. rozpaczy, strachu,
C. pesymizmu, zwątpienia, niepokoju,
D. wesołości, optymizmu, beztroski.
6. W pierwszej strofie „Deszczu jesiennego” znamiennym szczegółem, organizującym całość będą: (1 pkt)
A. powtórzenia
B. pytania retoryczne
C. metafory
D. porównania
7. W szeregu określeń: deszcz dzwoni jesienny, pluszcze jednaki, miarowy, niezmienny, blask senny, światła szarego – podkreślone wyrazy to: (1 pkt)
A. oksymorony
B. epitety
C. peryfrazy
D. eufemizmy
8. Autorowi wiersza „Deszcz jesienny” chodziło o to, by: (1 pkt)
A. opisać w sposób wzruszający deszczowy wieczór,
B. zachęcić czytelników do odwiedzenia cmentarza podczas deszczu,
C. ukazać ogrom nieszczęść, spadających na ludzi w porze deszczowej,
D. przedstawić emocje i uczucia człowieka, wywołane brzydką pogodą.
9. Odpowiedź na pytanie, o czym marzy i czego pragnie kapuśniaczek znajduje się w: (1 pkt)
A. wersach od 8 do 12
B. wersach od 5 do 9
C. wersach od 10 do 13
D. wersach od 1 do 4
10. Wybierz z wiersza J. Tuwima cztery peryfrazy do wyrazu kapuśniaczek: (4 pkt)
A. ……………………………
B. ……………………………
C. ……………………………
D. ……………………………
11. Które z poniższych skojarzeń pasuje do obrazu z wiersza „Kapuśniaczek”? (1 pkt)
A. starsza, siwa pani, stojąca na deszczu z ogromnym parasolem w ręku,
B. ubrany w czarną pelerynę poeta, który moknie na deszczu,
C. złośliwy i niemiły łobuziak, który biegnie po zalewanej deszczem ulicy,
D. niesforny, uśmiechnięty maluch, który zaprasza wszystkich do wspólnego moknięcia na deszczu.
Część II
12. Z podanego zestawienia wybierz tylko trzy najważniejsze elementy, bez których nie mógłby zaistnieć teatr: (3 pkt)
dekoracje, rekwizyty, efekty dźwiękowe, tekst dramatu, widz, choreograf, charakteryzacja, kostium, sufler, przestrzeń sceniczna, aktor, muzyka, reżyser.
13. Określ krótko (maksymalnie dwoma słowami) każdy szereg: (3 pkt)
A. śliwki, jabłka, gruszki, wiśnie,
B. powieść, nowela, baśń, epopeja,
C. pszenica, żyto, owies, jęczmień.
14. Wyraz „dramat” w znaczeniu rodzaju literackiego występuje w zdaniu: (1 pkt)
A. Mój dramat polega na tym, że nie mam przyjaciół.
B. Groteska występuje często w epice i dramacie.
C. Nie lubię takich dramatycznych pożegnań.
D. Jutro wybierzemy się do Teatru Dramatycznego.
15. W prezentowanym poniżej wierszyku ukryła się nieosobowa forma czasownika. Znajdź ją. (1 pkt)
„O jednym”
Wzorów chemicznych się nie uczył.
o związkach wie bardzo mało,
gdy go na lekcji chemii pytano,
czuł, że ma w głowie wyłącznie H2O.
Wiera Badalska
16. Na ulicach miast często spotykasz plakaty, informujące o premierach teatralnych, występach zespołów muzycznych. Wyobraź sobie, że jesteś pracownikiem agencji reklamowej i wykonujesz plakat na koncert ulubionego zespołu rockowego. Jakie najważniejsze informacje powinien zawierać tego typu plakat? Wymień je w punktach: (4 pkt)
A. ……………………………………………..
B. ……………………………………………..
C. ……………………………………………..
D. ……………………………………………..
17. W poniższym tekście podkreśl wszystkie zaimki. (7 pkt)
Zaginął mój maleńki piesek, który wczoraj wyszedł z domu i do tej pory nie powrócił. Ktokolwiek widział czarnego, niczyjego ratlerka, wałęsającego się gdzieś bez celu po ulicach, proszony jest o kontakt listowny. U nas w domu nie ma telefonu. Rysiek.
18. O jakim utworze tak pisze historyk literatury Ignacy Chrzanowski: (2 pkt)
„Świetny obrazek obyczajowy, przedziwnie uwydatniający kilka rysów dwóch światów, które się ze sobą zrozumieć nigdy nie mogły: dawnego, staropolskiego i nowego, wytworzonego przez napływającą do Polski obyczajowość francuską. Świat pierwszy uosabia poczciwy hreczkosiej (…) osiodłany wnet po ślubie przez swoją magnifikę, a drugi (…) sentymentalna, sfrancuziała gęś warszawska z przewróconym łbem, przewracająca też mężowi do góry nogami i dom staroświecki, i ogród staropolski”?
Autor …………………………………………………………………………………………
Tytuł utworu ………………………………………………………………………………
19. Popularne wyrażenie: „dokładnie tak” (czyli: oczywiście, właśnie tak) pochodzi: (1 pkt)
A. z języka niemieckiego (jest germanizmem),
B. z języka angielskiego (jest anglicyzmem),
C. z języka rosyjskiego (jest rusycyzmem).
20. Który z podanych niżej rzeczowników występuje tylko w liczbie pojedynczej? (1 pkt)
A. inicjatywa
B. ryż
C. kalka
21. Do podanych wyrazów dopisz wyrazy podstawowe lub pochodne. (3 pkt)
chwytać …………
………… góralka
………… zlew
22. Przeczytaj wiersz M. Białoszewskiego, pt. „Mironczarnia” i powiedz: Jak nazywamy podkreślone w tekście wyrazy? W jaki sposób powstały? (2 pkt)
męczy się człowiek Miron męczy
znów jest zeń słów niepotraf
niepewny cozrobień
yeń
23. Zalicz każdy z podanych niżej wyrazów do odpowiedniej grupy: (2 pkt)
- ławka
- prośba
- przybyć
- wróżka
- rybka
- trawka
- przeszedł
A. upodobnienia pod względem dźwięczności, postępowe
B. upodobnienia pod względem dźwięczności, wsteczne
Odpowiedzi
1. D. Wiersze (Tuwima i Staffa) łączy ten sam motyw padającego deszczu, ale każdy z poetów opisuje deszcz w inny sposób.
Postać pierwszą łatwo skojarzymy z wierszami dla dzieci, bowiem Tuwim napisał ich wiele. Przypomnijmy kilka tytułów: „Ptasie radio”, „Rzepka”, „Lokomotywa”. Pisał też „na poważnie” i należał do grupy poetyckiej Skamander.
Z kolei Leopold Staff nazywany jest poetą „trzech pokoleń”, ponieważ tworzył od końca XIX wieku, aż po lata powojenne, bowiem zmarł w 1957 roku.
Zaprezentowane wiersze łączy jeden motyw – deszczu, choć obaj poeci ukazują deszcz inaczej. Jak? Analizuj dalej.
2. D. „Lecz cóż? Spójrz: na drucie jeździ kropla jedna”
O zwrocie do adresata świadczy czasownik: „spójrz”, zastosowany w drugiej osobie liczby pojedynczej trybu rozkazującego. Polecenie sprawdza wiedzę z zakresu teorii literatury.
W liryce istnieje też pojęcie podmiotu lirycznego. Jest to fikcyjna osoba, inna w każdym utworze, która wyraża swoje przeżycia i doznania. Najbardziej widoczne ślady obecności podmiotu odnajdujemy w zaimkach osobowych: ja, mój. Tak ukształtowane utwory należą do liryki bezpośredniej. Z kolei utwory, w których podmiot nie wyraża uczuć w bezpośrednim wyznaniu, zaliczamy do liryki pośredniej.
3.
A. leje, siecze, bębni,
B. ulewa, burza, nawałnica,
C. stary, groźny, dorosły, smutny,
Tu potrzebna jest umiejętność analizy tekstu lirycznego, szybkiego kojarzenia i wyciągania wniosków. Pytanie ma też wyzwalać twórczą fantazję. Deszczyk z wiersza Tuwima jest słaby, „nawet w blachy bębnić nie potrafi”, więc powinniśmy odrzucić nie pasujące do niego czasowniki: leje, bębni, siecze.
4. s, sz, cz (jednostajność, miarowość deszczu naśladują też: ś, ń)
Powyższe głoski mają wartości onomatopeiczne (onomatopeja to inaczej dźwiękonaśladownictwo), wzmacniają nasze wrażenia słuchowe. Poeta mógłby wprawdzie napisać zwyczajnie „jesienny deszcz pada i uderza w okna”, ale pozbycie się z wiersza onomatopei bardzo zubożyłoby tekst.
5.
„Deszcz jesienny” – C
„Kapuśniaczek” – D
Nietrudno dostrzec, że młodziutki kapuśniaczek „sypie się i skacze”, a w utworze dominuje nastrój beztroski, czego nie możemy powiedzieć o wierszu L. Staffa. Tu pojawiają się wizje pogrzebu, śmierci, słychać przecież „jęk szklany”, „płacz szklany”.
Zadanie mobilizuje do sprawnego myślenia i kojarzenia. Pamiętajmy, że ważne jest dokładne zapoznanie się z utworem. Nie wystarczy przeczytanie tylko pierwszej zwrotki i ogólne zrozumienie idei utworu, trzeba sięgnąć głębiej, zastanowić się nad sposobem przedstawienia świata i kreacją podmiotu.
6. A. powtórzenia
Deszcz jest monotonny, jednostajny. Powtórzenia uwydatniają monotonię zjawiska, są wręcz natrętne, przypominają nam, że wciąż pada i pada. Czynią z deszczu główny element poetyckiego obrazu. Nie znajdziemy tu więc pytań retorycznych (to inaczej pytania pozorne, użyte w celu podkreślenia przekonań mówiącego), metafor ani porównań.
7. B. epitety
Epitetami są najczęściej przymiotniki lub imiesłowy przymiotnikowe, o które pytamy: jaki? który? czyj? W wierszu Staffa znalazło się ich bardzo wiele.
A co to są oksymorony? To zestawienia cech przeciwstawnych, np. żywy trup, gorący lód. Peryfrazy są omówieniami (np. zamiast telewizor: okno na świat). Eufemizmy łagodzą drastyczne znaczenie wypowiedzi (np. zamiast: kłamać – mijać się z prawdą).
8. D. przedstawić emocje i uczucia człowieka, wywołane brzydką pogodą
Mówi się, że poezja jest odzwierciedleniem doznań, przeżyć. To prawda, przekazuje uczucia, emocje, opisuje je, wyraża, przedstawia, co i komu w duszy gra. Ponury, deszczowy dzień łatwo wywołuje nastrój przygnębienia, smutku, mogą wtedy pojawić się skojarzenia ze śmiercią, obrazy pogrzebu. Możliwe, że poeta kiedyś długo spoglądał na zalany deszczem krajobraz, rozmyślał, przeżywał, a potem… napisał na ten temat wiersz.
9.
A. w wersach od 8 do 12
W strofie pierwszej (wersy od 1 do 4) poeta przedstawia deszczyk, a fragmenty, mówiące o marzeniach, pojawiają się dopiero od wersu 8 („Co by strasznie chciały być dorosłym deszczem”). Prawidłową odpowiedź podkreślił ten, kto dostrzegł w tekście czasownik „chcieć” (zastosowany w trybie przypuszczającym) i skojarzył go z marzeniami naszego deszczu.
10.
A. mokry, mżący maczek;
B. wodnisty puszek;
C. pył jesienny;
D. fruwające kropki, (można też: łzawa ospa, kapanina biedna)
Zadanie nie jest trudne, jeśli wiemy, że peryfraza to omówienie, polegające na zastępowaniu zwykłych określeń i nazw ich atrakcyjniejszymi odpowiednikami. Zamiast: Adam Mickiewicz możemy przecież powiedzieć: wielki wieszcz romantyczny, a zamiast: pies – czworonożny przyjaciel.
Uwaga!
Nie pomyl peryfrazy z parafrazą, czyli przeróbką utworu literackiego (niekiedy wypaczającą jego treść, np. przeróbka poważnego dramatu na komedię).
11. D. niesforny, uśmiechnięty maluch, który zaprasza wszystkich do wspólnego moknięcia na deszczu.
Wybrać złośliwego, niemiłego łobuziaka czy też niesfornego, uśmiechniętego malucha? Pozostałe obrazy do wiersza nie pasują. Zauważ jednak, że deszczyk, choć pewnie jest łobuziakiem (a który maluch nim nie jest!), nie czyni nikomu krzywdy, jedynie skacze, wywołując radosny nastrój.
12. widz, przestrzeń sceniczna, aktor
Tylko trzy elementy wystarczą, by powstał teatr. Istnieje bowiem pantomima, w której tekst nie jest potrzebny. Aktorzy grają tu „sobą”, czyli mimiką, gestykulacją, sposobem poruszania się. Znacie też pewnie gry dramatyczne (dramy) nieme, bez efektów dźwiękowych. Początki teatru sięgają starożytności i od tej pory wiele razy zmieniała się moda, kostiumy czy charakteryzacja (przypomnijmy, iż na początku aktorzy grali w maskach). Zawsze jednak istniała przestrzeń (scena, podium, wydzielone miejsce na powietrzu), gdzie odbywały się przedstawienia, grali aktorzy (jeden na początku, później kilku), a w spektaklu uczestniczyli widzowie.
13.
owoce, gatunki epickie, zboże
Umiejętność logicznego myślenia przyda się w tym zadaniu na pewno, ale… to nie wszystko. Trzeba mieć w pamięci podstawową wiedzę na temat rodzajów i gatunków literackich, a także znać określenia szczegółowe i ogólne, odnoszące się do całych klas wyrazów.
14. B. Groteska występuje często w epice i dramacie.
Pomyłka jest prawie (!) niemożliwa, prawda? Wyraz „dramat” ma wiele znaczeń. Jest rodzajem literackim (zauważmy, że dominują tu: monologi i dialogi. Jest też gatunkiem (np. dramat romantyczny). Dramat to także wstrząsające przeżycie lub doświadczane przez kogoś nieszczęście.
15. pytano
Czy pamiętasz informacje na temat czasowników, zakończonych na -no, -to? Świetnie! Ich znajomość będzie w tym przypadku niezmiernie przydatna. Przypomnijmy przykłady: Bawiono się do rana. Wykonano to szybko. Z naszego zabawnego wierszyka wyłowiłeś pewnie kilka czasowników (uczył, wie, czuł, ma). Wszystkie jednak – oprócz pytano – występują w formach osobowych (3 osoba).
16.
A. miejsce i data,
B. nazwa zespołu lub imiona i nazwiska wykonawców,
C. godzina koncertu,
D. cena biletu.
Polecenie ma zmobilizować do myślenia i kojarzenia, bowiem wszyscy poszukujemy na plakacie daty, godziny i nazwisk wykonawców. To są sprawy oczywiste, a przynajmniej takimi być powinny. Jeśli wykonujesz plakat, musisz wiedzieć, iż najwięcej miejsca należy w nim przeznaczyć na nazwę zespołu i datę koncertu. Najmniej miejsca przeznacza się na ceny biletów (organizatorzy być może nie chcą drażnić fanów zespołu, którzy i tak na koncert przyjdą).
17. mój, który, tej, ktokolwiek, niczyjego, gdzieś, nas
Polecenie z dziedziny fleksji sprawdza umiejętność odróżniania zaimków od innych części mowy. Przypomnijmy więc, że zaimek przeważnie zastępuje różne części mowy, np. rzeczownik (zaimki rzeczowne), przymiotnik (zaimki przymiotne), przysłówek (zaimki przysłowne) itd.
18. Ignacy Krasicki „Żona modna”
Wracamy do szkolnych lektur, a tę zna chyba każdy uczeń klasy ósmej, jest bowiem jedną z najpopularniejszych satyr znanego bajkopisarza I. Krasickiego. Jaką funkcję pełniła satyra (i do dziś pełni)? Odpowiedź przynosi nam wierszyk Dmochowskiego:
Satyra, w ścisłej z cnotą zostając przyjaźni,
Błędy ludzkie wytyka, lecz ludzi nie drażni.
Ten prawdziwy duch satyr, ta pierwszej treść proby:
Szydzić z wad, karcić błędy, oszczędzać osoby.
W „Żonie modnej” autor ośmiesza bezkrytyczne sprzyjanie francuskiej modzie.
19. B. język angielski (anglicyzm)
Dla odmiany – zapożyczenia. Takich pożyczek mamy bardzo wiele, a zaczęły się pojawiać już w czasie chrztu Polski (966!). Wtedy korzystaliśmy z łaciny, która była językiem Kościoła, ale nie tylko (świadczą o tym następujące zapożyczenia: cebula, palma, tablica, cyrkiel, korona). Przejęliśmy sporo za pośrednictwem Czech, np. hańba, twarz, wahać się, świątynia. Z czasem pojawiły się inne zapożyczenia (angielskie, rosyjskie, francuskie, a nawet tureckie czy malajskie).
20. B. ryż
Zadanie wymaga wiedzy na temat rzeczowników, które występują tylko w liczbie pojedynczej. Zazwyczaj oznaczają one zbiory osób i rzeczy albo pojęcia abstrakcyjne: złoto, igliwie, ziemiaństwo, piękno, młodzież. Nie wolno też zapominać o istnieniu rzeczowników, które mają tylko (!) liczbę mnogą, np. usta, perfumy, widły, wczasy. Trudno byłoby zapamiętać wszystkie przykłady, doradzam raczej logiczne i „myślące” spojrzenie na owe osobliwe rzeczowniki.
21.
chwytać – chwyt,
góral – góralka,
zlewać – zlew.
Tym razem – słowotwórstwo, a ściślej, tworzenie wyrazów podstawowych i pochodnych. Wyraz „chwyt” powstał za pomocą odcięcia -ać (mamy tu formant zerowy), z kolei rzeczownik rodzaju żeńskiego „góralka” został utworzony od rzeczownika „góral” przez dodanie przyrostka -ka. „Zlew” powstał od czasownika „zlewać” przez odcięcie formantu: -ać.
22.
Wyrazy: „niepotraf” i „cozrobień” to neologizmy artystyczne (wyrazy utworzone przez poetę dla potrzeb konkretnego wiersza). Powstały (jako rzeczowniki) od słów: „nie potrafić” i „co zrobić” (czasowników z partykułą i zaimkiem).
Zauważmy, że trafnie charakteryzują one podmiot liryczny, który daremnie mozoli się nad ułożeniem wiersza. Nic mu nie wychodzi, nie potrafi dobrać odpowiednich słów dla wyrażenia swoich myśli. Autor przekształca język, deformuje. Po co? Aby dokładnie oddać nastrój, towarzyszący poecie w trakcie jego twórczej pracy.
23. A. przeszedł, przybyć;
B. ławka, prośba, wróżka, rybka, trawka
Jeśli nie popełniłeś błędu – masz powód do dumy! Oznacza to, że w stopniu wystarczającym znasz tę część fonetyki, która zajmuje się upodobnieniami pod względem dźwięczności. Inaczej piszemy – inaczej wymawiamy, dlatego np. ławka to łafka, a rybka to rypka. Nasze narządy mowy (a ściślej – wiązadła głosowe) mogą ścieśniać się lub rozsuwać ciut za wcześnie albo za późno. W przypadku ławki, rybki – rozsuwają się za wcześnie, przygotowując do wymówienia bezdźwięcznego „k”. Dlatego zamiast dźwięcznych w, b – słyszymy bezdźwięczne f, p, a upodobnienie jest wsteczne. W wyrazach: „przeszedł”, „przybyć” mamy do czynienia z ubezdźwięcznieniami (pozbawianiem dźwięczności). Po bezdźwięcznym p wiązadła głosowe przedłużają rozsunięcie na następną spółgłoskę, z założenia dźwięczną rz, a upodobnienia są postępowe.
A teraz obliczamy:
51 – 54 pkt – celująca
45 – 50 pkt – bardzo dobra
38 – 44 pkt – dobra
31 – 37 pkt – dostateczna
23 – 30 pkt – dopuszczająca
0 – 22 pkt – niedostateczna
Zobacz: