Uważnie przeczytaj poniższy tekst, bowiem do jego treści odnoszą się kolejne polecenia.

Powieść

Początek powieści jako odrębnego gatunku epickiego przypada w Polsce na czasy oświecenia. W przeciwieństwie do innych gatunków ma jasno określone cele poznawcze, a jej zadaniem jest przedstawić wierny obraz rzeczywistości. Powieść cechuje pojemność poznawcza. Ową pojemność należy rozumieć jako zdolność przekazywania wiedzy o człowieku, o procesie historycznym, który warunkuje jego życie. Ma strukturę dosyć swobodną i elastyczną. W odróżnieniu od innych gatunków pozbawiona jest rygorystycznie pojmowanych kanonów konstrukcyjnych. Podstawowym elementem konstrukcji jest fabuła, nierzadko wielowątkowa, obejmująca dzieje wielu bohaterów. Pod tym względem różni się powieść zasadniczo od noweli, która opiera się na jedności wątku lub zdarzenia. Spośród wątków można wyróżnić wątek główny (obejmujący losy postaci pierwszoplanowych) oraz wątki poboczne (skupiające dzieje postaci drugoplanowych). Wątki poboczne są podrzędne wobec wątku głównego. Z akcją mamy do czynienia tam, gdzie zdarzenia fabularne rozwijają się w kierunku jakiegoś określonego celu, a więc np. w powieści kryminalnej. Głównym elementem akcji jest konflikt przeciwstawnych dążeń. Akcja ma zawsze wyraziste rozwiązanie: albo bohater osiąga upragniony cel, albo działanie jego kończy się niepowodzeniem. Ciekawy rodzaj akcji powieściowej polega na umyślnym splątaniu i zawikłaniu zdarzeń. Narrator wprowadza raz po raz zmiany w kierunku akcji, piętrzy trudności, by zaskoczyć czytelnika rozwiązaniem. Takie zmiany w kierunku losów bohatera nazywamy perypetiami, a tego typu akcję mają przede wszystkim powieści sensacyjno-awanturnicze (np. Karola Maya) oraz kryminalne. Na koniec wymieńmy kilka odmian powieści. Powieść społeczno-obyczajowa jest obrazem środowiska, które przedstawia bardzo dokładnie. Psychologiczna – punkt ciężkości przesuwa na sferę przeżyć wewnętrznych jednostki. W powieści historycznej na tle rzeczywistych zdarzeń działają fikcyjne postacie. W Polsce ten rodzaj twórczości reprezentuje Henryk Sienkiewicz. Powieść sensacyjna opiera się na żywej akcji, obfitującej w liczne przygody. Może łączyć się z powieścią kryminalną i podróżniczą. Z kolei powieść fantastyczna czy fantastycznonaukowa (tzw. science fiction) łączy fantazję z motywami naukowymi. Na koniec – powieść biograficzna. Przedstawia ona dzieje autentycznych postaci znanych z historii.
opracowano na podstawie: M. Głowiński, A. Okopień-Sławińska, J. Sławiński „Zarys teorii literatury”

 

Część I

1. Początek powieści jako gatunku przypada na wiek: (1 pkt)
A. XVII
B. XVIII
C. XVI
D. XIX

2. Powieść z pewnością nie jest: (1 pkt)
A. gatunkiem należącym do epiki
B. gatunkiem o swobodnej strukturze
C. gatunkiem wielowątkowym
D. gatunkiem należącym do dramatu

3. Która z powieści najprawdopodobniej ma akcję pełną perypetii: (1 pkt)
A. „Placówka”
B. „Winnetou”
C. „Pamiętnik z powstania warszawskiego”

4. Pojemność poznawcza powieści oznacza, że powieść: (1 pkt)
A. ma możliwość przekazywania szerokiej wiedzy o człowieku, środowisku, w którym żyje
B. ma możliwość przekazania wiernego obrazu rzeczywistości
C. ma jasno określone cele poznawcze

5. Które z poniższych stwierdzeń jest fałszywe? (1 pkt)
A. powieść ma budowę dosyć swobodną i luźną
B. w powieści występuje wielu bohaterów
C. powieść nie różni się niczym od noweli
D. podstawowym elementem konstrukcyjnym powieści jest fabuła, przeważnie wielowątkowa

6. W powieści „Quo vadis” wątek Winicjusza i Ligii jest: (1 pkt)
A. wątkiem pobocznym
B. wątkiem podrzędnym wobec wątków głównych
C. wątkiem głównym
D. żadna z tych możliwości

7. Przyporządkuj tytuły poszczególnym odmianom: (1 pkt)

A. H. Sienkiewicz „Krzyżacy”
B. S. Lem „Bajki robotów”
C. M. Twain „Przygody Tomka Sawyera”
D. I. Jurgielewiczowa „Ten obcy”
E. A. Conan-Doyle „Przygody Sherlocka Holmesa”

a) powieść przygodowa
b) powieść kryminalna
c) powieść społeczno-obyczajowa
d) powieść historyczna
e) powieść fantastyczno -naukowa

 

Część II

8. Wyobraź sobie, że jesteś pisarzem i dopisz zakończenie poniższej opowieści. Powinno ono tworzyć logiczną całość z cytowanym fragmentem: (40 pkt)
„Na peronie panował tłok, ale moje wprawne oczy dostrzegły dziwnie zachowującego się człowieka. Stał przy wyjściu i trzymał torbę bardzo ostrożnie. Tak jak niesie się dziecko. Albo bombę. Ani drgnął. Niełatwo przyszłoby mi określić jego wiek. Mógł mieć zarówno trzydzieści lat, jak i pięćdziesiąt. Włosy i część twarzy skrywała mała cyklistówka, sylwetkę otulał czarny prochowiec. Fala ludzi omijała go zręcznie, kierując się ku schodom. Wtem na peron wszedł mały chłopiec w jaskrawej kurtce i sznurowanych butach z czarnej skóry. Zaczął rozglądać się tak, jakby kogoś szukał. Spojrzał na mężczyznę w prochowcu, ale ten nie zareagował. Rzucił okiem jeszcze raz, a kiedy nie dostrzegł żadnego zainteresowania ruszył energicznie w jego kierunku. Coś tu się stanie – pomyślałem i odbezpieczyłem broń.”
Zapamiętaj!
Opowiadanie będzie ciekawsze, jeśli zastosujesz dialog, a bardziej dynamiczne – gdy użyjesz czasu teraźniejszego, dużej ilości czasowników oraz określeń typu „wtem”, „nagle”, „raptem”, „znienacka”.

9. Wyobraź sobie, że jesteś dziennikarzem i musisz przeprowadzić wywiad ze znanym poetą lub pisarzem. Wybierz jedną z zaproponowanych poniżej postaci: (40 pkt)

  • Wisława Szymborska
  • Czesław Miłosz
  • Henryk Sienkiewicz

10. Jakie, według Ciebie, powinny być kryteria oceny piosenki? Wymień je w trzech punktach. (3 pkt)

11. Podaj tytuły utworów, z których pochodzą następujące cytaty: (4 pkt)
A.
Dnia pierwszego września roku pamiętnego
Wróg napadł na Polskę z kraju sąsiedniego.
B.
Z młodej piersi się wyrwało,
w wielkim żalu i rozterce
i za wojskiem poleciało
zakochane czyjeś serce.
C.
Nie rzucim ziemi, skąd nasz ród,
Nie damy pogrześć mowy!
D.
Już tam ojciec do swej Basi
Mówi zapłakany –
Słuchaj jeno, pono nasi
Biją w tarabany.

12. Osobliwość w wyrazie „ambulatorium” polega na tym, że: (1 pkt)
A. wyraz jest nieodmienny
B. wyraz odmienia się tylko w liczbie pojedynczej
C. wyraz odmienia się tylko w liczbie mnogiej
D. wyraz nie ma liczby mnogiej

13. Wśród podanych przymiotników znajdź formy błędne i zastąp je prawidłowymi: (2 pkt)
A. mądrzejszy
B. nie najmilej
C. najźlejszy
D. bardziej słony
E. bardziej miedziany

14. Zdanie „Rodzice kupili upominki dla swoich … dzieci” można uzupełnić: (1 pkt)
A. liczebnikiem zbiorowym
B. liczebnikiem porządkowym
C. liczebnikiem mnożnym
D. żadna z tych możliwości

15. W poniższych stwierdzeniach ukryły się związki frazeologiczne. Rozpoznaj je i wpisz w wolne miejsca. (8 pkt)
A. niedźwiedzia kość niezgody
B. trafiła kosa na dantejskie sceny
C. jak kura pazurem trącić
D. lwia owca

16. Który spośród poniższych wyrazów znajdzie się w „Słowniku wyrazów obcych” na ostatniej pozycji? (1 pkt)
A. żongler
B. żorżeta
C. żonkil
D. żeton

17. Bohaterami tej sztuki są: Tatuś, Ciotunia, Babunia, Domowi, Piorun i Morał, a w roli Tatusia występuje Osiołek Porfirion. Kto jest jej autorem? (1 pkt)
A. Aleksander Fredro
B. Sławomir Mrożek
C. Molier
D. Konstanty Ildefons Gałczyński

18. Biblijny Samarytanin przede wszystkim słynął z: (1 pkt)
A. mądrości
B. okrucieństwa
C. miłosierdzia
D. godności

19. W zdaniu „Zwiedzanie Warszawy zaczyna się od Starówki” podkreślony wyraz pełni funkcję: (1 pkt)
A. podmiotu
B. orzeczenia
C. dopełnienia
D. okolicznika

20. Uzupełnij zdania odpowiednimi formami wyrazów, podanych w nawiasach: (4 pkt)
A. Był w (Piotrkowskie).
B. Marzena wczoraj (pleć) grządki w ogródku.
C. Dzieci, nie (mleć) tak językami!
D. Przyglądamy się (dwa) kozłom.

21. Uzupełnij tekst literami: „ó”, „u”, „ż”, „rz”: (12 pkt, po 0,5 punktu za każdą brakującą literę)
Wśr…d liściastych d…ew i k…ew…w znów inny rodzaj życia pan…je. R…mieni się kalina, dr…ą srebrne liście osiki, biało połysk…je b…oza, je…yna dołem się słania, p…ykrywa g…yby. W leszczynie cieni…chnym głosikiem śpiewa pok…ewka i zielona ..abka wt…r…je jej niby g…echotka. Wśr…d gąszczu liści słychać w g…rze gr…chanie gołębi, a ponad tym wszystkim od czasu do czasu zakracze kr…k w p…elocie. A potem cisza i spok…j.

 

Odpowiedzi

1. B.
Tak! Początek powieści przypada na czasy oświecenia, a więc wiek XVIII. Do udzielenia dobrej odpowiedzi konieczna jest znajomość chronologii literackiej. Warto wiedzieć, kiedy zaczyna się, a kiedy kończy: średniowiecze, renesans, oświecenie, romantyzm itd. (i umieć wymienić epoki w odpowiedniej kolejności). Miej też w pamięci najważniejszych twórców poszczególnych epok i tytuły ich dzieł.
2. D.
Pamiętajmy, że istnieją trzy rodzaje literackie: epika (i do niej należy powieść), liryka oraz dramat. Każdy rodzaj dzieli się na gatunki, np. w skład epiki, oprócz powieści wchodzą między innymi: nowela, opowiadanie, baśń.
3. B.
Najprawdopodobniej! Odpowiedź wymaga uważnego czytania tekstu, bo z niego dowiadujemy się, że akcję pełną perypetii mają, przede wszystkim, powieści sensacyjno-awanturnicze, np. Karola Maya. Dlatego właśnie „Winnetou”. Nie pasuje tu natomiast „Placówka” Prusa ani dzieło Białoszewskiego, które jest pamiętnikiem.
4. A.
Kto czytał tekst i go rozumie, nie będzie miał kłopotu z odpowiedzią. Powieść jest, jak to rzekł Stendhal, „zwierciadłem, przechadzającym się po gościńcu”. Tak wiele informacji może nam przekazać: o życiu różnych środowisk społecznych, o przełomowych momentach historii, o uczuciach i przeżyciach bohaterów. Ma więc pojemność o wiele większą od noweli czy opowiadania.
5. C.
Co odróżnia nowelę od powieści? Bardzo ścisłe rygory konstrukcyjne, a w tekście czytamy, że „nowela opiera się na jedności wątku lub zdarzenia”. Wystarczy.
6. C.
Znów trzeba odnieść się do tekstu. Jeżeli wiesz, co to wątek główny – łatwo odróżnisz go od pobocznych. Ale trzeba też znać powieść Sienkiewicza.
7.
A. H. Sienkiewicz „Krzyżacy” – powieść historyczna
B. S. Lem „Bajki robotów” – powieść fantastyczno-naukowa
C. M. Twain „Przygody Tomka Sawyera” – powieść przygodowa
D. I. Jurgielewiczowa „Ten obcy” – powieść społeczno-obyczajowa
E. A. Conan-Doyle „Przygody Sherlocka Holmesa” – powieść kryminalna
Odmiany powieści rozpoznać łatwo, jeśli wiemy, co charakteryzuje każdy gatunek. A informacje na ten temat zapamiętać warto, choćby po to, by błysnąć wiedzą na egzaminach. Teoria przyda się Wam aż do samej matury!
8. A.
Wiele zależy od Twojej wyobraźni i polotu. Jeśli na egzaminie poczujesz, że tego Ci właśnie brakuje – nie panikuj, tylko spokojnie przemyśl temat. Informacji jest sporo. Wiesz, że najprawdopodobniej facet z teczką podłoży na peronie bombę. A chłopiec? Może przyszedł na dworzec zamiast mamy, by odebrać od kogoś nieznajomego urzędowe druki i pomylił osoby. Jak zareaguje mężczyzna? Pofantazjuj, bowiem tego właśnie oczekuje egzaminator. Akcja może przybrać niespodziewany obrót. Tak się dzieje w naszej opowieści:

„Chłopiec stanął dwa kroki od mężczyzny z teczką. Przepraszam, czy to pan Marsel? – spytał tak cicho, że dobiegając do nich, ledwo go usłyszałem. Zanim zdezorientowany człowiek odpowiedział, ja już znajdowałem się za jego plecami i przystawiałem do pleców pistolet. Ręce do góry! – krzyknąłem – Policja! Ludzie znajdujący się obok nas zaczęli krzyczeć. Nagle otoczyła mnie zdesperowana grupka kolorowo ubranych mężczyzn. Jeden z nich przesuwał wielką kamerę, zawieszoną na statywie. – Jak pan może! My tu kręcimy film! Ktoś, pewnie kierownik ekipy, wyglądał na zdenerwowanego. Jego kolega patrzył na mnie z drwiącym uśmiechem. Wystrychnęli mnie na dudka! Jakże groteskowo musiałem wyglądać z tym pistoletem i głupią miną. Początek policyjnej kariery i taki pech! Gdyby tak można było zapaść się pod ziemię. Spuściłem głowę. Niech pan się tak nie przejmuje – zaproponował pojednawczym tonem szef ekipy. Skąd pan mógł wiedzieć. Wyraźnie mi współczuł, a złość zaczynała mu przechodzić. Wie pan – dodał – to jest nawet świetna scena z tym pistoletem. A może by pan to jeszcze raz zagrał? Pewnie – wtrącił się ktoś stojący z boku. On jest bardzo naturalny. No to co spróbujemy? Nagle zaczął mną dyrygować. Będzie pan szedł w tą stronę, a potem… Poczułem, jak wstępują we mnie nowe siły. Otwierała się fascynująca perspektywa. Zawsze marzyłem, by zostać aktorem, a okazja nadarzyła się sama! Spojrzałem na reżysera z nadzieją.”

Jeżeli polecenie precyzuje, o jaką powieść chodzi, („dopisz zakończenie powieści sensacyjnej”) – wówczas nie możemy kończyć tematu dowolnie. Dalszy ciąg też powinien mieć sensacyjny wątek. Zakończenie winno tworzyć całość logiczną i o tym warto pamiętać, bez względu na pomysły, jakie przychodzą nam do głowy.
9.
Znajdujemy się w mieszkaniu pani Wisławy Szymborskiej. Przede mną laureatka Nagrody Nobla ze szklanką herbaty w ręku.

  • Czy pamięta pani, w jakich okolicznościach powstał pierwszy wiersz?
    Chyba nie. Pisałam, odkąd sięgam pamięcią, czyli od zawsze. Wszystkie swoje wiersze gromadziłam w zeszytach i przechowuję je aż do dziś, ale pamiętam, że już na pierwszych wierszykach zarabiałam. Gdy byłam małą dziewczynką, ojciec płacił mi za dowcipne wyznania liryczne ojciec. A to 10 groszy, a to 20, więc zbierały się niezłe sumki.
  • Które ze swoich wierszy lubi pani najbardziej?
    „Muzeum” pisałam z myślą o przemijaniu, upływie czasu i naszej ogromnej chęci, by przetrwać wieki. Ten utwór wydaje mi się najbardziej bliski, bo dotyka spraw ostatecznych. Niestety, choć „nasz wyścig z suknią trwa”, nadal jesteśmy skazani na porażkę. Dlatego tak ważne jest, by współcześni potrafili cieszyć się każdą chwilą życia. Sądzę, że dziś ludzie są zbyt zabiegani, by doceniać uroki przyrody, by poczuć się wolni, swobodni. Dlatego warto przypominać, że tak szybko przemijamy.
  • Jest pani teraz poetycką znakomitością. Czy to miłe uczucie?
    Tak, oczywiście, choć przyznam, że ciężkie. Czuję się źle podczas wielkich uroczystości, dlatego wciąż usiłuję wywalczyć sobie chwile prywatności. A to nie zawsze się udaje. Nie chcę przesadzać, ale jestem osobą skromną i męczy mnie nadmierna popularność.
  • Czego więc wypada pani życzyć?
    Myślę, że szczypty optymizmu i trochę siły tworzenia, bo podobno poezja ma moc zmieniania świata.
  • Tego życzymy i dziękujemy za rozmowę.

Podobnie może wyglądać rozmowa z Sienkiewiczem (otrzymał Nobla za „Quo vadis”) i Miłoszem (laureatem tej samej nagrody z 1980 roku). Oczywiście zmyślamy tę rozmowę, więc możemy zadawać najdziwniejsze pytania, a potem układać do nich równie oryginalne odpowiedzi.
Wywiad z pisarzem pozwala poznać jego poglądy na literaturę i na własną twórczość. Dostarcza nam wiadomości na temat jego zainteresowań, cech charakteru. O tym warto pamiętać przy pisaniu. Trzeba też mieć na względzie szczególną formę – pytania i odpowiedzi. Na początek – kilka słów wstępu (niektórzy poloniści wymagają, inni nie, ale napisać można). Na koniec – obowiązkowo dziękujemy za ­rozmowę.
10.
A. Wartość utworu – oceniamy tekst (pytamy, czy nie jest banalny, bezsensowny, czy niesie jakieś przesłanie);
B. Profesjonalizm wykonania (a to zależy od wokalisty lub śpiewającej grupy);
C. Popularność (sprawdzamy, czy piosenka utrzymuje się przez dłuższy czas na listach przebojów).
Może będziesz miał szansę oceniać wybrany utwór na egzaminach? Program od tej wiedzy nie zwalnia, więc pomyśl, jaką piosenkę wybrać, co o niej napisać. Radzę sięgnąć do repertuaru popularnego. Gdy ktoś nie znosi muzyki disco polo, niech śmiało twierdzi, że to wielki kicz, który pokazuje świat w sposób uproszczony. Niektórzy mówią nawet o „analfabetyzmie muzycznym”. Ale nie przesadzaj z krytyką. Każdy rodzaj muzyki ma jakieś zalety (nawet drobne), np. disco polo odwołuje się do uczuć.
11.
A. „Posłuchajcie, ludzie”
B. „Serce w plecaku”
C. „Rota”
D. „Mazurek Dąbrowskiego”
Kto nie wiedział, niech zajrzy do podręcznika. Kilka ważniejszych tytułów warto sobie przyswoić, a już na pewno trzeba znać „Rotę” i nasz hymn narodowy.
12. C.
„Ambulatorium” jest rzeczownikiem zakończonym na -um, podobnie jak liceum, muzeum, akwarium. I odmienia się tylko w liczbie mnogiej. Mówimy np. ambulatoriów, muzeów, ambulatoriami, muzeami, liceami. Pamiętać też warto o rzeczownikach nieodmiennych, typu kakadu, boa, Tokio. Są też takie, które występują tylko w liczbie mnogiej – nożyce, sanie, drzwi i takie, które mają tylko liczbę pojedynczą, np. hegemonia, filatelistyka, siano.
13. C, E.
Doskonale! Jeżeli zły – to najgorszy (stopniowanie nieregularne), a skoro coś jest zrobione z miedzi (cecha stała!), to nie może być „bardziej miedziane” czy „mniej miedziane”. Ten przymiotnik w ogóle się nie stopniuje.
14. A.
Powiemy np. „dla dwojga”, „dla trojga”. A o liczebniki porządkowe spytamy: który z kolei? piąty, szósty, siódmy. Mnożne to poczwórny, potrójny. Nie pasuje nic innego.
15.
A. niedźwiedzia przysługa, kość niezgody
B. trafiła kosa na kamień, dantejskie sceny
C. pisać jak kura pazurem, trącić myszką
D. lwia część, czarna owca
Mam nadzieję, że przypominane przez nas związki zadomowiły się na trwałe w Twoim słownictwie. Powtarzaj je do skutku, bo egzaminatorzy bardzo lubią o nie pytać.
16. B.
Oczywiście! Wymieńmy po kolei: żeton, żongler, żonkil, żorżeta. Tu należało popisać się znajomością alfabetu, ponieważ na zasadzie alfabetu funkcjonują niemal wszystkie słownik, wystarczy więc tylko pamiętać o kolejności wyrazów.
17. D.
„Teatrzyk „Zielona Gęś” ma zaszczyt przedstawić sztukę dydaktyczną Potęga słów, czyli Ostrożnie z przekleństwami” – tak brzmi cały tytuł. Autor odziera z powagi utrwalone w kulturze motywy, a zwroty traktowane przez nas w sposób przenośny, potrafi traktować dosłownie. Gdy bohater mówi do Ciotuni: „niech ją szlag trafi”, Ciotunia przewraca się z hukiem, trafiona szlagiem. Kto nie czytał ten trąba. I tyle.
18. C.
Jedna z przypowieści biblijnych opowiada o miłosiernym Samarytaninie, który ulitował się nad człowiekiem, napadniętym przez zbójców. Znać ją powinni nie tylko ci, którzy chodzą na religię. Wiele postaci biblijnych to trwałe symbole, które są elementami naszej tradycji. Przypomnieć warto króla Salomona, słynącego z mądrości, dzielnie walczącego z Goliatem Dawida i cierpiącego Hioba.
19. A.
Rzeczowniki tego typu sprawiają niektórym sporo kłopotu. Pamiętaj więc, że to nie są czasowniki! Pytamy: kto? co? zwiedzanie, pranie, sprzątanie, chodzenie itd. Nie ma więc żadnych przeszkód, by były podmiotami w zdaniach. A orzeczenie to „zaczyna się”.
20.
A. Był w Piotrkowskiem.
B. Marzena wczoraj pełła grządki w ogródku.
C. Dzieci, nie mielcie tak językami!
D. Przyglądamy się dwóm (albo dwom, dwu) kozłom.
Poprawne formy gramatyczne sprawiają trudność. Szczególnie koniugacja czasowników „pleć”, „mleć” czy deklinacja liczebników, a te odmiany od lat stanowią ulubione zagadnienia na egzaminach.
21.
Wśród liściastych drzew i krzewów znów inny rodzaj życia panuje. Rumieni się kalina, drżą srebrne liście osiki, biało połyskuje brzoza, jeżyna dołem się słania, przykrywa grzyby. W leszczynie cieniuchnym głosikiem śpiewa pokrzewka i zielona żabka wtóruje jej niby grzechotka. Wśród gąszczu liści słychać w górze gruchanie gołębi, a ponad tym wszystkim od czasu do czasu zakracze kruk w przelocie. A potem cisza i spokój.
Dyktando jest stałym elementem egzaminów w niektórych województwach. Może pojawić się w części pierwszej zamiast pytania otwartego albo jako oddzielne polecenie w części drugiej. A błędy ortograficzne należą do najgorszych i żaden egzaminator nie podaruje ich.

A teraz obliczamy:

126 – 119 pkt – celująca
118 – 104 pkt – bardzo dobra
102 – 92 pkt – dobra
90 – 67 pkt – dostateczna
66 – 46 pkt – dopuszczająca
45 – 0 pkt – niedostateczna

 

Zobacz:

Test 17

Test 19