Bolesław Leśmian (1877 lub 1878-1937) to jeden z najciekawszych polskich poetów symbolicznych i międzywojennych. Twórczość Leśmiana ewoluowała z czasem, zawsze jednak pozostawał poetą bardzo oryginalnym, nastawionym na grę słowem i obrazem. Był poetą filozofem, mającym swój wkład w kształt wielu środowisk twórczych Polski, m.in. skamandrytów, awangardy.
Epoka – Bolesław Leśmian jest poetą dwóch epok – Młodej Polski i dwudziestolecia międzywojennego.
Miejsca – Hrubieszów
Nurty – Leśmian jest poeta indywidualistą, trudno przypisać go do określonego nurtu. Poezja którą tworzy wyrasta z symbolizmu młodopolskiego , ale tworzy własną leśmianowską odmianę.
Miejsce w polskiej literaturze
To miejsce poety oryginalnego, który stworzył własny świat i język poetycki. Jedna z najważniejszych postaci poetyckich międzywojnia.
Na tle epoki
Epoka – debiut młodopolski, twórczość dojrzała w dobie dwudziestolecia międzywojennego.
Poezja Leśmiana odbiegała nieco od poezji jego czasów. Był indywidualnością epoki, twórcą o wyjątkowo oryginalnej filozofii i poetyce. Dlatego też sławy i uznania za życia się nie doczekał. Jednak wpływ jego poezji międzywojennej na kształt i formę literatury był ogromy. Wiele zawdzięczali mu zarówno skamandryci, jak i awangarda. Leśmian tworzył, czy raczej kontynuował (po Norwidzie) nurt polskiej poezji filozoficznej. Był jednym z najoryginalniejszych poetów – słowotwórców.
Miejsce w polskiej literaturze – istotne. To miejsce poety oryginalnego, który stworzył własny świat i język poetycki. Jedna z najważniejszych postaci poetyckich międzywojnia.
Biografia
Już samo ustalenie dokładnej daty urodzin poety stwarza problemy: odpis metryki podaje rok 1877, sam Leśmian podawał 1878, zaś na płycie nagrobnej widnieje data 1879. Bolesław Leśmian (prawdziwe nazwisko Lesman), brat stryjeczny Jana Brzechwy, urodził się w Warszawie. W dzieciństwie przeżył podwójny dramat domowy: rozwód rodziców i przedwczesną śmierć matki na gruźlicę. Józef Lesman, ojciec poety, po rozejściu się z żoną zamieszkał w Kijowie i ożenił po raz drugi. Dzieci pojechały wraz z ojcem, choć nie były z tej sytuacji zadowolone. Leśmian ukończył w Kijowie, w 1897 roku, gimnazjum klasyczne, a w 1901 wydział prawa, co było życzeniem ojca. W czasach studenckich brał czynny udział w kijowskim życiu kulturalnym, pisywał wiersze już od wczesnej młodości. Po ukończeniu studiów przeniósł się do Warszawy i nawiązał stałą współpracę z Chimerą, a z jej redaktorem Zenonem Przesmyckim (Miriamem) zaprzyjaźnił się serdecznie.
W 1903 roku pojechał w długą podróż za granicę. W Paryżu poznał malarkę Zofię z Chylińskich i wkrótce ją poślubił. Urodziły im się dwie córki. W tym czasie nie miał jeszcze żadnej pozycji w życiu literackim, nie wiemy też dokładnie, z czego i jak się utrzymywał, jednak pozwalał sobie na luksusy, jak np. odwiedzanie kasyna gry w Monte Carlo. Bawił się w modnych wśród literatów i artystów klubach w Warszawie. Lata 1904-1914 w znacznej mierze spędził wraz z rodziną w Paryżu, miejscowościach nadmorskich na Riwierze, podróżował po Francji i Włoszech. Nie miał pieniędzy, ciągle szukał źródeł dochodów, lecz gdy coś dostał, od razu wszystko wydawał. Uprawiał eseistykę, krytykę literacką, pisał wiersze (także w języku rosyjskim). W 1911 reżyserował sztuki w Teatrze Artystycznym w Warszawie, powstały także jego utwory sceniczne. Lata poprzedzające wybuch I wojny światowej to czas najintensywniejszej pracy poetyckiej Leśmiana.
W czasie wojny, by utrzymać rodzinę, podjął się pracy prawniczej. Od 1922 roku mieszkał w Zamościu. Lecz mając po raz pierwszy w życiu stałe dochody, odwiedzał często Warszawę, do której ciągnęły go nie tylko zainteresowania literackie, lecz także sprawy uczuciowe, które zawsze odgrywały w życiu poety ważną rolę. Łączyły go uczucie z przyjaciółką żony, Celiną Sunderland. W 1918 roku Leśmian poznał przyjaciółkę Celiny, lekarkę Dorę Lebental-Szperową. Nawiązał się między nimi romans, który przerodził się w wielką, obustronną miłość. Dla niej właśnie napisał Leśmian swe najpiękniejsze erotyki z cyklu W malinowym chruśniaku. Celina i Dora przyjaźniły się nadal. Gdy Leśmian popadł przez swą łatwowierność w ogromne kłopoty finansowe (oskarżony o defraudację znacznej sumy pieniędzy), Dora wyprzedała się, by mu pomóc.
Bolesław Leśmian zmarł 5 listopada 1937 roku na atak serca. Nie żegnano go z honorami przynależnymi jednemu z największych poetów polskich. Zabrakło dla niego miejsca w Alei Zasłużonych na warszawskich Powązkach. Jednak dobra poezja sama się broni. Jakieś dwadzieścia lat po śmierci poety zaczęły pojawiać się bardzo przychylne recenzje. Teraz Leśmian jest uważany za jednego z polskich klasyków.
Twórczość
Bolesław Leśmian wydał za życia cztery tomiki poetyckie. Pierwszy Sad rozstajny (1912) zapowiadał rozwinięty nurt poezji symbolicznej, wykraczający poza ramy symbolizmu młodopolskiego. Bogaty w motywy i elementy baśniowo-fantastyczne, zaczerpnięte z folkloru ludowego, nie został przez odbiorców doceniony. Czytelnicy nie poznali się także na jego znakomitych literacko parafrazach Baśni z tysiąca i jednej nocy, zatytułowanych Klechdy sezamowe (1913). Nie zauważone zostały również znakomicie napisane Przygody Sindbada Żeglarza (1913). Uznanie wzbudziły dopiero poezje z tomu Łąka (1920). Wydał także Ballady (1926), których prawie cały nakład został zniszczony z powodu błędów drukarskich. Część wierszy weszła (z pewnymi zmianami) do zbioru Napój cienisty (1936). Pośmiertnie ukazały się liryki Dziejba leśna (1938) i zbiór baśni Klechdy polskie (1956).
- Twórczość Leśmiana jest niezwykle oryginalna. Poeta posługuje się swobodnie zarówno elementami baśniowo-fantastycznymi (np. Dusiołek), jak i konkretnym, realistycznym opisem świata. Twórczość poetycka wypełniona jest oryginalnymi opisami przyrody, tajemniczymi, niezbadanymi mocami. W jego lirykach zwykłe obrazy nabierają charakteru tajemniczości, osobliwości, ale także są niezwykle dynamiczne, tętniące życiem. Ludzie są zazwyczaj okaleczeni fizycznie lub duchowo, rozdarci wewnętrznie, odczuwają chęć wtopienia się w naturę (Pieśni kalekujące).
- Leśmian był mistrzem w tworzeniu neologizmów, pogłębiających i uwydatniających oryginalność i niepowtarzalny charakter kreowanych światów poetyckich, zawieszonych pomiędzy snem a jawą. Stworzył ponadto nowy typ ballady ludowej oraz baśniowego poematu poetyckiego. Niezwykle piękne są także jego liryki miłosne i poezja osobista (W malinowym chruśniaku).
- Utwory Leśmiana nasycone są impresjonistyczno-symbolicznymi obrazami, ciekawymi neologizmami i skojarzeniami językowymi. Dzięki temu jego poezja zajmuje w literaturze polskiej odrębne, niepowtarzalne miejsce. Leśmian był także tłumaczem Opowieści nadzwyczajnych Edgara Allana Poego i francuskich utworów poetyckich.
Co znajdziemy w jego wierszach?
- Baśniowość i fantastykę. Poezje Leśmiana zaludniają postacie takie jak Dusiolek albo Błyszczyński.
- Związki z folklorem – postacie, pomysły , rekwizyty czerpie poeta z kultury ludowej.
- Odkrywczość w języku – Leśmian słynie ze szczególnych, oryginalnych neologizmów. Upoetycznił nawet własne nazwisko, które zwyczajnie brzmiało Lesman. Mieczysław Jastrun nazwał neologizmy Leśmiana – czyli leśmianizmy – cudotworami słowotwórczymi. Zwykle oznaczają to, czego w codziennym języku opisać się nie da.
- Motywy nicości i śmierci.
- Heroiczny humanizm – to pojęcie związane z filozofią poety. Dostrzega on godność ludzką w odmienności od Boga –a wiec w niedoskonałości, kalectwie, ułomności. Świadomość niewiedzy o swoim istnieniu przedstawia jako absurd, lecz widzi godność ludzką w wiecznej aktywności, działaniu. Wykładnią tego poglądu jest wiersz Dziewczyna. Ballada–baśń o dwunastu braciach, którzy słyszą glas zza muru i postanawiają go rozbić. Gdy po wielu trudach rozbiją mur okaże się za tam nie ma niic. Dzieje braci to metafora ludzkiego życia, pełnego absurdalnego trudu, dążeń i pragnień, które niczemu nie służą. Można jednak przyjąć też optymistyczną interpretację ballady: aktywność i dążenie braci było walką ze światem, samo działanie ma sens i cel. Dzięki niemu człowiek nie jest biernym świadkiem egzystencji.
Najważniejsze dzieła
Wiersz z tomu Napój cienisty (1936), wchodzi w skład balladowego cyklu Postacie, składa się z 12 dystychów (strof dwuwersowych).
Urszulka po śmierci pragnie, by niebo przypominało jej Czarnolas. Bóg spełnia jej marzenie, odtwarza dla niej dworek czarnoleski i obiecuje, że będzie ją odwiedzał. O świcie ktoś puka do drzwi, dziecko otwiera i z rozczarowaniem stwierdza, że to tylko Bóg. Wiersz jest nawiązaniem do Trenów Jana Kochanowskiego. Jednak u Leśmiana dziewczynce w niebie doskwiera samotność, nie jest ono wyśnionym rajem, jak u Kochanowskiego, lecz miejscem zsyłki. Nie ma tam tego, co dla Urszulki było najważniejsze – rodziców. Utwór ma kontekst filozoficzny i dokumentuje pogląd o trwałości przywiązania do spraw ludzkich. Nie zaprzecza jednak istnieniu świata duchowego, lecz ten, jako słabo znany i oddalony, ma mniejszą moc przyciągania.
Dusiołek
Wiersz opublikowany w tomie Łąka (1920). Nawiązuje formą do ballady romantycznej. Narratorem jest ludowy gawędziarz, który opowiada bajkową historię. Chłop Bajdała wędrował po świecie z wołkiem i szkapą. Gdy zasnął pod lasem, z rowu wylazł Dusiołek, szkarada o pysku „z żabia ślimaczym” i zaczął męczyć chłopa, który utracił „pół duszy i pół ciała”. W końcu udało mu się pozbyć zmory, a po obudzeniu nakrzyczał na zwierzęta, że go nie obroniły, a Bogu wyrzucał, że, stwarzając świat, pomylił się i stworzył także Dusiołka. Postawiony jest tu problem jak z III części Dziadów, gdy Konrad ma do Boga pretensje o niesprawiedliwe urządzenie świata. Człowiek w obliczu zła jest samotny i nie może liczyć na niczyją pomoc.
W malinowym chruśniaku
Wiersz wchodzący w skład cyklu o tym samym tytule, zamieszczony w zbiorze Łąka (1920). Składa się z pięciu strof czterowersowych. Mistrzowski przykład liryki erotycznej. Zakochani, ukryci pośród krzaków malin, ulegają erotycznej fascynacji, w której pod pozorem zbierania owoców dochodzi do zbliżenia. Zmysłowy opis natury staje się pretekstem do ukazania bliskości dwojga zakochanych. Przyroda odgrywa tu rolę sprawczą. Kobieta i mężczyzna zbliżają się do siebie, sprowokowani i ośmieleni jej pierwotną, trudną do nazwania, ale wyczuwalną emocjonalnie siłą.
Dziewczyna
Ballada z fabułą o rodowodzie ludowo-baśniowym, z refrenami i paralelizmami składniowymi, bogata w treści filozoficzne. Jest to historia dwunastu barci, którzy usłyszeli głos dziewczyny wołającej zza muru i chcieli go zburzyć, lecz zginęli. Ich cienie podjęły za nich pracę, lecz też zginęły. Wreszcie same młoty uderzały w mur, aż runął. Wtedy okazało się, że za nim nic nie ma, tylko próżnia. Wiersz jest symbolem wiecznego ludzkiego dążenia do ideału, wysiłku i trudu pracy ludzkiej. Interpretacja zakończenia może być dwojaka – pesymistyczna: praca i wysiłek idą na marne bądź optymistyczna: sens leży w działaniu, nie w jego efekcie. Człowiek nie jest wyłącznie biernym świadkiem wydarzeń, lecz sam je kreuje.
Zapamiętaj utwory:
- Klechdy sezamowe – zbiór baśni prozą na motywach Baśni z tysiąca i jednej nocy.
- Przygody Sindbada Żeglarza – świetnie napisane opowieści o Sindbadzie.
- Dusiołek – wiersz nawiązuje do ballady romantycznej. Stawia pytanie o możliwość walki człowieka ze złem.
- Dziewczyna – ballada poruszająca problem pracy i ludzkiego wysiłku.
- W malinowym chruśniaku – erotyk oparty na opisie natury, która ma na ludzi ogromny wpływ, potrafi ich na siebie otworzyć.
- Urszula Kochanowska – wiersz z cyklu Postacie, nawiązujący do Trenów Jana Kochanowskiego. Dziewczynka w niebie nie może być szczęśliwa, gdyż nie jest tam, jak na ziemi, z rodzicami.
- Pan Błyszczyński – wiersz utkany z neologizmów, mówiący o walce człowieka z Bogiem o prawo do twórczości i kreatywności zdolnej budować świat.
Miejsca
- Warszawa – miejsce urodzenia poety. Najbardziej literacko z nią związany. Tu bywał w klubach literackich i miejscach spotkań artystów. Tu także, mieszkając w Zamościu, przyjeżdżał na spotkania literackie i miłosne schadzki.
- Kijów – tu uczył się i studiował. Nie chciał jednak zostać w tym mieście i gdy tylko mógł, przeniósł się do Warszawy.
- Zamość – tu mieszkał od 1922 roku, gdy dostał posadę rejenta. Odpowiadało Leśmianowi życie z dala od zgiełku, jednak stale odwiedzał Warszawę.
Ludzie
- Jan Brzechwa – brat stryjeczny, a także serdeczny przyjaciel. Obydwaj byli poetami, łączyły ich zainteresowania i problemy. Poeta napisał po śmierci Leśmiana wspomnienie o nim pt. Niebieski wycieruch.
- Zenon Przesmycki (Miriam) – przyjaciel Leśmiana, znany poeta, redaktor Chimery. To on przemawiał na pogrzebie Leśmiana.
- Zofia z Chylińskich – malarka, żona Leśmiana, mieli dwoje dzieci.
- Celina Sunderland – kuzynka, przyjaciółka żony, kochanka poety.
- Dora Lebental-Szperowa – przyjaciółka Celiny, wieloletnia, wierna kochanka Leśmiana. Dla niej poeta napisał erotyki z cyklu W malinowym chruśniaku. Wybawiła poetę od kłopotów finansowych. Zmarła w czasie II wojny światowej.
Zajęcia
Leśmian imał się wielu zajęć, by zarobić na życie. Prowadził działalność publicystyczną i krytykę literacką. Pisał wiersze, które początkowo nie znajdowały uznania. W 1911 roku został reżyserem w Teatrze Artystycznym w Warszawie, a w 1917 był kierownikiem literackim w Teatrze Miejskim w Łodzi. W czasie I wojny światowej podjął pracę jako prawnik. Od 1922 roku mieszkał w Zamościu i sprawował urząd rejenta. Jednak oszukany przez swego urzędnika popadł w ogromne kłopoty finansowe. Musiał sprzedać biżuterię żony i przyjąć pomoc od kochanki.
Jego 5 minut
Leśmian za życia nie był doceniany. Dziwiło ludzi jego podejście do tworzywa słownego, przedziwne magiczne obrazy i opisywane wynaturzenia. Dodatkowo czas przed II wojną światową, jak i po jej zakończeniu nie sprzyjał propagowaniu literatury tworzonej przez Żyda. Zrehabilitowany i doceniony został dopiero w latach 60. W 1972 roku Jacek Trznadel napisał: „Intronizacja Leśmiana do najwyższego nieba naszej klasyki – tam, gdzie królują trzej wieszczowie, Kochanowski, Norwid i któż jeszcze z poetów? – już się dokonała”.
O Leśmianie zapamiętaj
- Za życia był niedoceniany, a obecnie uznawany jest za jednego z najwybitniejszych poetów polskich, który stworzył własny, niepodrabialny styl poetycki.
- Debiutował w 1895 r. na lamach Wędrowca wierszem Seksty¬ny. Od 1901 r. byt związany z elitarnym modernistycznym pismem – Chimerą Zenona Przesmyckiego (Miriama).
- Był wielbicielem Bergsona (esej Z rozmyślań o Bergsonie).
- Zasadniczą cechą poezji Leśmiana jest groteskowe zespolenie zmysłowego konkretu, oddającego realne, „normalne” doświadczenie z wizyjnością, w której natura spotyka się z za-światem, a odrywający się od natury człowiek z Bogiem.
- Czerpał z motywów mitologicznych, legendowych, ale zawsze nadawał im oryginalne piętno.
- Główne tematy jego poezji to śmierć, relacje między bytem a nicością, człowiek a natura.
- Stworzył całkowicie oryginalny styl poetycki, w którym m.in. z ję¬zyka ludowego i staropolskiego zbudował system neologizmów i neosemantyzmów.
- Podjął tradycję ballady i poematu, tworząc formę wiersza epicko-symbolistycznego, który w baśniowej fabule zawierał problematykę metafizyczną. Historia konkretnej postaci miała w tych wierszach wymiar uniwersalny.
- Ukształtował nowy typ bohatera – wyrwanego z cywilizacji „człowieka pierwotnego”, hybrydalnego, zawieszonego między człowieczeństwem a światem natury.
Zawsze możesz o nim pisać:
- W 1937 r. w mowie pogrzebowej ku czci pisarza Roman Kotoniecki nazwał Leśmiana wielkim poetą, który umiał „anielsko świat lekceważyć”, a zarazem „tak zmysłowo go kochać”.
- Poetyckie neologizmy Leśmiana są szeroko znane. Wprowadził on do polskiej liryki takie istoty, jak Snigrobki, Dusioiki, Znikomki i inne.
- Poezja Leśmiana jest wieloznaczna i można ją odczytywać na różne sposoby. To wszystko sprawiło, niestety, że (według Jana Biońskiego) Leśmian stał się czymś w rodzaju magicznego wora, do którego można wrzucić wszystkie ważne inspiracje filozoficzne ubiegłego wieku.
- Poezja była dla niego wiedzą o świecie i sposobem istnienia w nim.
- Trochę żartobliwie mówi się o „nauce” zwanej leśmianologią, podobnie jak o norwidologii…
- W Bergsonie miody poeta odkrył i rozpoznał siebie; ten filozof dat mu to, czego na próżno szuka’ w modernistycznym zblazowaniu.
Pojęcia związane z Bolesławem Leśmianem
- Neologizm – jest to nowo wprowadzona do języka jednostka. Dzielimy je na słowotwórcze (np. wieżowiec – budynek wysoki jak wieża), znaczeniowe, czyli neosemantyzmy (np. mysz – część komputera), frazeologiczne (np. zielone światło – otwarcie możliwości rozwoju).
Obok takich „zwykłych” neologizmów powstają neologizmy artystyczne tworzone przez literatów, a ich funkcją jest wywołanie wrażeń estetycznych, przekazanie osobistej, odautorskiej wizji świata; czasem żart i ironia. Bolesław Leśmian stworzył mnóstwo takich neologizmów, np. póibabek, potworzyć.
- Ballada – jest to utwór opowiadający jakąś niezwykłą historię. Pisana jest prostym językiem, posługuje się dialogiem. Jej fabuła jest zazwyczaj dramatyczna. Narrator jest w niej obserwatorem opisywanego zdarzenia, stara się je skomentować, wyrażając swój emocjonalny do niego stosunek. Narracja z jednej strony, a emocje z drugiej… To sprawia, że ballada jest gatunkiem z pogranicza epiki i liryki.
Rozróżniamy ballady ludowe i literackie.
- Ballada ludowa powstawata w Europie od XII w., anonimowi twórcy czerpali z legend i z… życia. Opowiadali o tym, co najbardziej interesowało słuchaczy: miłości, nadprzyrodzonych zdolnościach, bohaterskich czynach, bitwach. Przykładem może być cykl o Robin Hoodzie.
- Ballada literacka nie jest już anonimowa. Jej twórcy nawiązywali do średnio-wiecznych tematów i wzorców formalnych. Twórcami dojrzalej ballady literackiej byli np. Johann Wolfgang Goethe (autor literackiej wersji starej ballady Król olch), Fryderyk Schiller (Rękawiczka). W Polsce kariera ballady zaczęła się od wydania Ballad i romansów Adama Mickiewicza w 1822 r. Zupełnie zapomniana w pozytywizmie, ballada odżywa w modernizmie (ballady Jana Kasprowicza, Kazimierza Przerwy-Tetmajera). Do ballady nawiązywali też twórcy międzywojnia – Józef Czechowicz i Bolesław Leśmian oraz twórcy współcześni, np. Miron Białoszewski (Ballada o zejściu do sklepu).
- Oniryzm – literatura oniryczna nawiązuje do snu, który może być składnikiem ukazanego w danym dziele świata lub umotywowaniem specjalnej kompozycji dzieła literackiego. Sen jest jednym z najstarszych motywów obecnych w literaturze… Mowa o nim i w Biblii (Stary Testament – słynny sen Jakuba, ten z drabiną; Józef objaśniający faraonowi jego tajemniczy sen, Nowy Testament – np. sen Józefa, w którym anioł przekonuje go o niewinności ciężarnej narzeczonej Maryi) i w mitologii, gdzie bożek snu, Hypnos, jest bratem bożka śmierci, Tanatosa. Spotkamy ten motyw we fraszce Do snu czy w Trenie X/X Jana Kochanowskiego, w sztuce Życie jest snem Calderona, w Śnie srebrnym Salomei Juliusza Słowackiego. Motyw snu znajdziemy np. w Dusiolku Bolesława Leśmiana, gdzie tytułowa zmora zjawia się dopiero po zaśnięciu Bajdaiy (można tu odnaleźć echa romantycznego motywu „gdy rozum śpi, budzą się upiory”). W XX w. oniryzm stal się jedną z podstawowych zasad rządzących sztuką. Najsilniej znaczenie snu dla literatury, malarstwa i filmu podkreślał surrealizm. Surrealiści twierdzili (nawiązując do psychoanalitycznej analizy marzeń sennych Junga i Freuda), że tylko sen może dać wyzwolenie z ograniczeń racjonalizmu i logiki, którymi jesteśmy spętani na co dzień. Z poetyki snu korzystał także ekspresjonizm.
W literaturze polskiej oniryzm nigdy nie stał się naczelną cechą jakiegoś nurtu, ale wielu autorów wykorzystywało elementy oniryczne, np. Bruno Schulz, Bolesław Leśmian i Witkacy.
- Symbolizm – prąd literacki, którego nazwa pochodzi od ogłoszonego w 1886 r. na tamach Le Figaro manifestu Jeana Moreasa Le Symbolisme. Podstawą symbolizmu byto przekonanie, że rzeczywistość ma charakter dualistyczny – pod warstwą poznawalną zmysłami kryje się prawdziwa, duchowa istota bytu. Symbol miał być środkiem dotarcia do tej metafizycznej warstwy i mógł wyrażać nastrój duszy – cząstki Absolutu. Zadaniem symbolu było „wyrazić to, co niewyrażalne”, na co brakuje określeń w codziennym języku, co wymyka się poznaniu zmysłowemu. Poezja symbolistów nie była poezją opisową, ideałem stało się sugerowanie nastroju. Utwór powinien działać na odbiorcę tak sugestywnie jak muzyka.
Zobacz: