Stanisław Ignacy Witkiewicz (Witkacy)

Witkiewicza nazywa się często osobowością renesansową, a to dlatego, że swą twórczością ogarnął wiele dziedzin. Był malarzem, powieściopisarzem, filozofem, krytykiem literackim, poetą, dramaturgiem, teoretykiem sztuki i reformatorem teatru. Już od dziecka malował, pisał i filozofował. By odróżnić się od ojca, Stanisława Witkiewicza, przybrał pseudonim Witkacy. Tak podpisywał swe powieści i dramaty. Pisma filozoficzne natomiast zawsze jako Stanisław Ignacy – stanowiły one w dorobku twórczym Witkiewicza rozdział odrębny. O ile te pierwsze pisał szybko i niestarannie, właściwie nie wnosząc poprawek (potrafił napisać dziesięć dramatów rocznie!), o tyle przy tych ostatnich cyzelował sformułowania z niezwykłą starannością. Był postacią niezwykle barwną i niejednoznaczną. Samo życie uważał za sztukę. Eksperymentował ze wszystkimi rodzajami narkotyków, sprawdzając ich działanie na sobie. Swoje doświadczenia spisywał i dokładnie analizował.

Na tle epoki

Witkacy do śmierci pozostał outsiderem. Choć fascynował wielu, nigdy nie zdołał sprawić by jego twórczość brano poważnie. Traktowano go z przymrużeniem oka, jako błazna i prowokatora, nazywano go „geniuszem grafomanii”, nie znajdując dostatecznego uzasadnienia dla jego wyobraźni. Jego twórczość odczytywano w kategoriach prowokacji lub skandalu politycznego i nie poświęcono jej dostatecznie wiele uwagi. W czasach, gdy patriotycznie nastawiona część społeczeństwa widziała Polskę jako kraj kolonialny, Witkacy dostrzegał rzeczy, z których zdano sobie sprawę dopiero wtedy, gdy było już za późno. Czas pokazał jednak, że to on miał rację i że zasługiwał na coś więcej niż kpiny środowiska i niedocenianie przez krytykę. Po wojnie ze względu na uwarunkowania polityczne znika w ogóle. Wyłoni się dopiero po roku 1956, całkiem niespodziewanie znajdując uznanie wśród szerokiej publiczności. Od tamtej pory nie ma sezonu teatralnego bez co najmniej kilku sztuk Witkiewicza. Ciepło wypowiadali się o nim Miłosz i Gombrowicz. Ten ostatni twierdził wręcz, że Witkacy wyprzedził swój czas i że czas dopiero teraz go dosięga.

Biografia

Stanisław Ignacy Witkiewicz (Witkacy) urodził się w Warszawie 24 lutego 1885 roku. Jego ojciec, Stanisław Witkiewicz, był znanym krytykiem, malarzem i pisarzem, matka, Maria z Pietrzkiewiczów, była nauczycielką muzyki. W latach 1890-1893 Witkiewiczowie przenieśli się na stałe do Zakopanego. Już tam odbył się chrzest małego Stasia. Jego rodzice chrzestni to: Helena Modrzejewska, znakomita polska aktorka, i Jan Krzeptowski-Sabała, legendarna postać Zakopanego, chłopski bajarz i opowiadacz legend.

Chłopca wychowywano w oryginalny sposób. Ojciec nie godził się na posłanie go do szkół i przyszły dramaturg kształcił się w domu. Ojciec sprowadzał mu prywatnych nauczycieli i pozwalał, by dziecko uczyło się w kierunkach, które je interesują. Witkacy od małego przejawiał zdolności artystyczne: głównie malarskie i muzyczne. Szybko też przyswoił sobie sztukę pisania i podjął pierwsze próby pisarskie. W 1883 roku, jako ośmioletni chłopiec, stworzył pierwszy zbiór dramatów, które powstały pod wpływem… lektury Szekspira.

W 1897 roku Staś zdał egzamin do szkoły realnej we Lwowie, nie uczęszczał jednak na zajęcia, nadal uczył się w domu, a w szkole pojawiał się tylko w czasie egzaminów semestralnych. W tym czasie, poza muzyką i malarstwem, zbudziła się w chłopcu nowa pasja: fotografowanie. W 1900 roku spędził pierwsze dłuższe wakacje poza domem: u ciotki w Syłgudyszkach na Litwie. Potem odwiedził z nią Petersburg; ciągle malował i fotografował. W 1901 roku na zakopiańskiej Wystawie Obrazów i Rzeźb szesnastolatek wystawił dwa swoje pejzaże z Litwy. Zainteresował się również filozofią. Wtedy to powstały pierwsze rozprawki, które później złożyły się na jego pierwszą książkę Marzenia improduktywa (dywagacja metafizyczna).

W 1904 roku zaczął podróżować. Wyjechał najpierw do Włoch, tam zwiedzał liczne galerie i muzea, potem w 1908 do Paryża. Ta wyprawa wpłynęła znacząco na Witkiewicza malarza. Zwiedzając muzea i galerie oraz 24. Salon Niezależnych, miał okazję zapoznać się z najnowszymi prądami malarstwa europejskiego. Pod ich wpływem zerwał z dotychczasowym malarstwem pejzażowym, wskutek czego powstały jego pierwsze „potwory”.

Na dalszym jego życiu zaważyła znajomość z Ireną Solską, aktorką, z którą miał wieloletni romans. Pod wpływem tej znajomości powstała jego pierwsza powieść 622 upadki Bunga, czyli Demoniczna kobieta pisana w latach 1909-1911. W maju 1911 wybrał się ponownie do Paryża, by zobaczyć triumf kubizmu, a w lipcu odwiedził w Londynie Bronisława Malinowskiego.

Lata 1912-1913 spędzał w Zakopanem, gdzie poddał się psychoanalizie pod kierunkiem doktora Karola de Baurain. W konsekwencji terapii w jednym z listów do przyjaciółki podpisał się Witkacy, co miało symbolizować artystyczne wyzwolenie się spod opieki ojca. W tym czasie również zerwał z Ireną Solską i zaręczył się z poznaną w Zakopanem Jadwigą Janczewską. Okres narzeczeństwa skończył się jednak tragicznie, gdyż Jadwiga 21 lutego 1914 roku popełniła samobójstwo. Po tym wydarzeniu Witkacy popadł w głęboką depresję i sam bliski był targnięcia się na własne życie.

Wtedy to pojawił się pomysł wzięcia udziału w ekspedycji badawczej na Nową Gwineę. Pomysłodawcą okazał się dawny przyjaciel Stanisława, słynny etnograf Bronisław Malinowski. Podczas wyprawy Witkacy pełnił funkcję rysownika i fotografa. W lipcu uczestnicy wyprawy dotarli do Australii – tam dowiedzieli się o wybuchu wojny. Witkacy postanowił wrócić do Europy, by walczyć przeciwko Niemcom. Przez Odessę dostał się do Petersburga, gdzie dzięki wpływom mieszkającej tam rodziny został wcielony do Pawłowskiej Szkoły Wojskowej. Ukończył ją w trybie przyspieszonym i w 1915 roku skierowano go na front. Szybko został dowódcą czwartej kompanii, a w niedługim czasie awansował na podporucznika. W lipcu 1915 roku, w czasie bitwy w zachodniej części Ukrainy, został ranny w głowę i już nie powrócił na front. W 1918 roku przez Warszawę dotarł do Zakopanego.

Następnych pięć lat to najpłodniejszy okres jego twórczości. W tym czasie powstało wiele z jego pism filozoficznych i estetycznych. Jeszcze w 1918 roku Nowe formy w malarstwie i wynikające stąd nieporozumienia, a niedługo potem Szkice estetyczne oraz Teatr. Napisał również około trzydziestu dramatów, z czego drukiem wyszło zaledwie pięć. Premiery jego sztuk odbywały się w Warszawie, Krakowie i Toruniu. W 1923 roku ożenił się z wnuczką Juliusza Kossaka – Jadwigą z Unrugów.

Około roku 1925 zmienił się zasadniczo główny nurt zainteresowań artystycznych Witkacego. W malarstwie ograniczył się do portretu, który będzie traktował jako sztukę użytkową i główne źródło utrzymania. Wtedy to powstała Firma Portretowa „S.I. Witkiewicz”, której działalność polegała na tym, iż jej założyciel malował swoich klientów tak, jak sam chciał, nie zaś według ich gustów czy wyglądu. W literaturze porzucił dramat na rzecz powieści, traktował ją jak „worek” niepodlegający regułom Czystej Formy, który jednak dobrze nadawał się do prezentowania poglądów.

W 1927 roku ukazała się drukiem jedna ze znamienitszych powieści Witkacego Pożegnanie jesieni. W tym samym roku rozpoczął współpracę z Przeglądem Wieczornym, w którym publikował cotygodniowe felietony poświęcone między innymi krytyce literackiej. W 1929 roku Witkacy poznał Czesławę Oknińską-Korzeniowską, z którą połączyła go bliższa znajomość, aż do ich wspólnego samobójczego zamachu.

W 1930 roku wyszła kolejna powieść – Nienasycenie. Rok później umarła matka Witkacego, a on sam przeniósł się na stałe do Zakopanego, gdzie wynajął pokój u swej ciotki Marii Witkiewiczówny i gdzie mieszkał już do końca życia.

Jego twórcze życie całkowicie zdominowała filozofia:

publikował artykuły, polemizował z ówczesnymi filozofami oraz pisał dalszy ciąg Zagadnień psychofizycznych. W tych latach Witkacy czuł się coraz gorzej. Widmo zbliżającej się katastrofy, którą przewidział, nękało go coraz bardziej, co sprawiło, że Witkacy znalazł się w stanie głębokiej depresji. Początek 1939 roku spędził w Warszawie, wakacje w Zakopanem, by w ostatnich dniach sierpnia ponownie wrócić do Warszawy. 5 września wraz z Czesławą Oknińską opuścił miasto i udał się na wschód. W połowie miesiąca dotarli do wsi Jeziory na Podlasiu. 18 września na wiadomość o wkroczeniu Armii Czerwonej do Polski popełnili samobójstwo. Czesława jednak mimo zażycia silnej dawki luminalu przeżyła. Witkacy został pochowany na wiejskim cmentarzu w Jeziorach.

Najważniejsze wydarzenia

24 II 1885 – w Warszawie przychodzi na świat Stanisław Ignacy Witkiewicz (pseudonim Witkacy), syn Marii z Pietrzkiewiczów i Stanisława. Dzieciństwo jego i młodość upływa w Zakopanem, gdzie pobiera naukę pod kierunkiem ojca.
1903 – zdaje maturę we Lwowie.
1904 – 1906 – studia na Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie.
Połowa 1906 – przerywa studia, rozpoczyna naukę malarstwa pod kierunkiem Władysława Ślewińskiego.
1908 – po raz pierwszy wyjeżdża do Paryża, gdzie ma możliwość poznania nowoczesnych kierunków malarstwa europejskiego. W tym roku na wystawie Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie wystawia siedem swoich pejzaży. Podejmuje również przerwane studia w Akademii. Kształci się w pracowni znanego malarza Józefa Mehoffera.
1909-1912 – burzliwy romans z Ireną Solską.
Luty 1914 – popełnia samobójstwo narzeczona Witkacego – Jadwiga Janczewska. Zrozpaczonego pisarza zabiera przyjaciel – Bronisław Malinowski – w podróż naukową do Australii (echa tych wydarzeń w Pożegnaniu jesieni).
1914 – po wybuchu I wojny światowej Witkacy wyjeżdża do Petersburga, gdzie wstępuje do szkoły oficerskiej i w stopniu porucznika gwardii bierze udział w walkach.
1915 – śmierć ojca.
1918 – Witkacy wraca do Polski i osiada w Zakopanem.
1918 – 1922 – współpracuje z awangardową grupą poetów i malarzy – Formistów Polskich.
1922 – maluje portret podwójny Anny i Jarosława Iwaszkiewiczów.
1922 – 1923 – współpracuje z czasopismem Zwrotnica.
1923 – żeni się z wnuczką Juliusza Kossaka – Jadwigą z Unrugów. Pisze do Bronisława Malinowskiego: „Nie myśl, że dostałem bzika. Jestem zupełnie przytomny, ale ślub myślę wziąć po pijanemu albo pod narkozą”.
1929 – poznaje Czesławę Oknińską-Korzeniowską, z którą odtąd będą go łączyć uczuciowe więzy.
1931 – śmierć matki.
1935 – za twórczość literacką zostaje odznaczony Złotym Wawrzynem Polskiej Akademii Literatury. Poznaje Brunona Schulza, którego staje się wielkim admiratorem. Poznaje też Gombrowicza – jego Ferdydurke ocenia bardzo wysoko.
1939 – po wybuchu wojny opuszcza Warszawę i udaje się wraz z falą uchodźców na Wschód. W połowie września dociera do wsi Jeziory na Polesiu. Wraz z nim jest Czesława Oknińska. 18 września, na wieść o wkroczeniu Armii Czerwonej do Polski, popełnia wraz z ukochaną samobójstwo. Oknińska, mimo silnej dawki luminalu, przeżyła próbę samobójczą i była na pogrzebie Witkacego na wiejskim cmentarzu w Jeziorach. Zmarła w 1975 r.

Najważniejsze osoby w życiu

Ojciec: nauczyciel i przyjaciel. Listy do syna Stanisława Witkiewicza są świadectwem tego niezwykłego związku obydwóch panów.
W młodości przyjaźń ze starszymi od niego: kompozytorem Karolem Szymanowskim i pisarzem Tadeuszem Micińskim oraz wybitnymi rówieśnikami: etnologiem Bronisławem Malinowskim i filozofem Leonem Chwistkiem.
Irena Solska – kilkuletni romans z nią zaowocował pierwszą powieścią 622 upadki Bunga, czyli Demoniczna kobieta.
Pod koniec życia dobre kontakty z polskimi filozofami: Władysławem Tatarkiewiczem, Romanem Ingardenem, Tadeuszem Kotarbińskim.

Utwory

Dramaty:
Witkacy napisał ok. 30 sztuk teatralnych, z których jednak część zaginęła.

1920 – Pragmatyści (wystawieni w 1921).
1921 – Tumor Mózgowicz.
1922 – wystawiona zostaje sztuka Kurka wodna.
1922-1923 – w Zwrotnicy publikowane jest Nowe Wyzwolenie (wystawione w 1925).
1923 – wystawiona zostaje sztuka W małym dworku.
1923 – Zwrotnica drukuje: Mątwa, czyli Hyrkaniczny światopogląd (wystawiona w 1933).
1924 – wystawiona zostaje sztuka Wariat i zakonnica, czyli Nie ma złego, co by na jeszcze gorsze nie wyszło (druk: Skamander 1925).
1925 – wystawiona zostaje sztuka Jan Maciej Karol Wścieklica.
1926 – Mister Price, czyli Bzik Tropikalny.
1928 – wystawiona zostaje sztuka Metafizyka dwugłowego cielęcia.

Po II wojnie weszły na scenę inne dramaty:

1957 – najwybitniejsza sztuka pisarza – Szewcy.
1963 – Oni.
1964 – Matka.
1965 – Szalona lokomotywa.
1966 – Gyubal Wahazar, czyli Na przełęczach bezsensu oraz Sonata Belzebuba, czyli Prawdziwe zdarzenie w Mordowarze (w 1938 druk w Ateneum).
1967 – Bezimienne dzieło oraz Nadobnisie i koczkodany, czyli Zielona pigułka.

Powieści:

1910-1911 – powstaje powieść 622 upadki Bunga, czyli Demoniczna kobieta (w ujęciu groteskowo-karykaturalnym sportretował tu swój romans z Solską oraz grupę ówczesnych przyjaciół).
1927 – Pożegnanie jesieni.
1930 – Nienasycenie.
1931-1933 – powstaje niedokończona powieść Jedyne wyjście.

Szkice:

1919 – Nowe formy w malarstwie i wynikające stąd nieporozumienia.
1922 – Szkice estetyczne.
1923 – Teatr. Wstęp do teorii Czystej Formy w teatrze.
1936 – Niemyte dusze (studium).

Rozprawa:

1935 – Pojęcia i twierdzenia implikowane przez pojęcie istnienia – tu wykłada własny system filozoficzny, który nazywa monadyzmem biologicznym.

Książka o narkotykach:

1932 – Nikotyna, alkohol, kokaina, peyotl, morfina, eter. Appendix (skrócona nazwa: Narkotyki).

Odkrycia i sukcesy

Wprowadza do dramatu, a szerzej w ogóle do wszelkiej sztuki, postulat eksperymentowania z tzw. Czystą Formą.
Prekursor groteskowego teatru absurdu.
Myśliciel katastrofista, stworzył proroczą wizję losów cywilizacji europejskiej w epoce zwulgaryzowanej kultury masowej i totalitarnych systemów.
Jego sztuki tłumaczone były na kilkadziesiąt języków obcych (m.in. antologie dramatów wydane zostały w języku niemieckim, angielskim i włoskim) i wystawiane w kilkunastu krajach (zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych).

Twórczość

Witkacy został pisarzem bardzo wcześnie, bo w wieku ośmiu lat. Wtedy to powstały jego pierwsze dramaty, jak zapewniał, inspirowane lekturą Szekspira. Potem zarzucił pisanie na rzecz malarstwa i muzyki. Z pełną świadomością powrócił do niego dopiero w latach 1910-1911, pisząc swą pierwszą powieść 622 upadki Bunga, czyli Demoniczna kobieta, pod wpływem romansu z Ireną Solską. Od tego momentu pisarstwo towarzyszyć mu będzie do końca życia. Co prawda, zarzucił je w latach 30. na rzecz filozofii, jednak nie było to odcięcie radykalne, wtedy to powstały przecież Narkotyki, Niemyte dusze jak i liczne artykuły do prasy, a Witkacy otrzymał Złoty Wawrzyn Polskiej Akademii Literatury.

Paradoksalnie w obliczu własnej teorii Czystej Formy Witkacy nie przywiązywał wiele wagi do samej formy swych dzieł. Pisał dużo i szybko, praktycznie bez zastanowienia, pod wpływem impulsu. Jego bogaty dorobek artystyczny dzieli się między dramaty, powieści, pisma filozoficzne i estetyczne. Powstawały one falami, Witkacy brał na warsztat jedną formę, eksploatował ją i sięgał po następną. Tylko zainteresowanie filozofią towarzyszyło mu niezmiennie przez całe życie.

Po dramatach z dzieciństwa i pierwszej powieści, którą zadeklarował się jako pisarz, Witkacy stworzył szereg pism estetycznych i filozoficznych. Są to: Nowe Formy w malarstwie i Szkice estetyczne oraz Teatr. Materiał do nich powstawał podczas pobytu pisarza w Rosji, potem po powrocie właściwie już tylko zapisał swoje wcześniejsze przemyślenia. Lata 1918-1926 to czas, kiedy pisał prawie wyłącznie dramaty. Powstało ich wtedy ponad trzydzieści kilka, głównie w pierwszej połowie lat 20., w samym roku 1920 napisał ich aż dziesięć. Około 1925 roku Witkacy zmienił zasadniczo swój profil pisarski i zaczął tworzyć prawie wyłącznie powieści, czym przeciwstawił się własnej teorii Czystej Formy. W tym czasie powstały: Pożegnanie jesieni, Nienasycenie, Narkotyki oraz Niemyte dusze. Ostatnie lata twórczości poświęcił niemal wyłącznie filozofii. W 1935 roku wyszły Twierdzenia implikowane przez pojęcie istnienia, gdzie wyłożył swój system filozoficzny, który nazwał monadyzmem biologicznym. Polemizował z ówczesnymi mu filozofami i pracował nad swym głównym dziełem Zagadnieniami psychofizycznymi.

Tematyka dzieł Witkiewicza zasadniczo skupia się wokół jednego zagadnienia, jest nim rodzący się na jego oczach nowy typ społeczeństwa i jednostki. Zajmowało go: miejsce jednostki w tym społeczeństwie, ulegające przemianom stosunki międzyludzkie, miejsce artysty i sztuki, a także religii i filozofii w rodzącym się „nowoczesnym” świecie.

Prognoza jego jest dosyć przerażająca. Witkacy wieszczył koniec sztuki, wytępienie jednostkowości i zanik zmysłu metafizycznego, tzn. zanik zdolności do doświadczania uczuć wyższych, np. religijnych czy wzruszeń pod wpływem sztuki. Za taki stan rzeczy odpowiedzialnością obarczył rosnącą demokratyzację społeczeństwa i mechanizację życia – wytwarza ona ludzi beztroskich i szczęśliwych, jednak zupełnie nieciekawych, płytkich i ograniczonych. Cywilizacyjnego kryzysu kultury, zdaniem Witkiewicza, nie da się powstrzymać. Świat nieuchronnie zmierza do zniesienia wszelkich przejawów indywidualizmu i do ograniczenia uczuć metafizycznych, co w przyszłości doprowadzi do zagłady artysty i samej sztuki. Po prostu znikną oni, utraciwszy swe miejsce w kulturze, gdyż nowemu społeczeństwu, które nie będzie umiało poznać się na ich wartości, nie będą po prostu potrzebni.

Katastrofizm Witkiewicza miał wymiar globalny. Przewidywał on zagładę świata na wzór rewolucji rosyjskiej, której był świadkiem, a poniekąd uczestnikiem. Ta historiozoficzna wizja Witkacego, która została wyłożona w 1919 roku w Nowych formach w malarstwie, przenika jednak wszystkie Witkiewiczowskie dramaty i powieści. Cała twórczość dramatyczna Witkiewicza służy właśnie wieszczeniu zbliżającej się katastrofy cywilizacyjnej, która doprowadzi do unicestwienia artysty i kultury. W jego dramatach sprawiających wrażenie majaczeń sennych i nonsensownych marzeń bardzo trudno jest uchwycić logikę działań bohaterów, a w rezultacie całej struktury dramatycznej. A to dlatego, że celem Witkacego jest takie budowanie wydarzeń, by wprowadzały one niepokój i niedosyt u widza tak, by wzbudzić w nim uczucia metafizyczne, dać poczucie Tajemnicy Istnienia.

Czysta Forma

Kluczowe dla zrozumienia światopoglądu artystycznego Witkiewicza jest pojęcie Czystej Formy, na niej bowiem opiera się cała jego estetyka i teoria teatru.

Polega ona na daniu artyście takiej dowolności i swobody twórczej, by cel budowania dzieła oparty był wyłącznie na jego wewnętrznej potrzebie twórczej i nie musiał podlegać założeniom psychologii i logice życiowej. Witkacy założył pełną swobodę deformowania życia, uwolnienie dzieła sztuki ze wszelkich ograniczeń, tak by artysta ze swoją fantazją, gardząc psychologią i tzw. prawdą życiową, wyzwolił się z oków przyzwyczajeń i obowiązków społecznych.

Tylko taka sztuka, zdaniem Witkacego, jest w stanie wywoływać uczucia metafizyczne, to znaczy wprowadzić widza w stan wyjątkowy, który nie byłby możliwy do osiągnięcia w wirze dnia codziennego. Taki stan uczuciowy nazwał Witkacy Tajemnicą Istnienia.

To właśnie teatr, zdaniem autora, ma umożliwiać w dzisiejszym świecie odczuwanie uczuć metafizycznych. Ma to być teatr czysty, wyjęty spod praw psychologii, naturalizmu i symbolizmu. Te konwencje artystyczne jedynie zabijają sztukę, gdyż odpowiadając na przyzwyczajenia widza, wprowadzają jej mechaniczny odbiór. Prawdziwy teatr ma budzić niepokój, uczucie niedosytu i zaskoczenia, ma właśnie wybijać widza z jego codziennego rytmu, z jego przyzwyczajeń i oczekiwań. Dlatego w sztukach Witkiewicza zdarzyć się może wszystko, wydarzenia przeplatają się bez żadnego oczywistego związku, nie wiadomo, czy to, co się dzieje, dzieje się na serio i czy w ogóle coś się dzieje. Wszystko to sprawia wrażenie wielkiego nieuporządkowania i dowolności. Ideałem Witkiewicza było, jak sam o tym mówił, ukazanie „mózgu wariata na scenie”. Ten chaos, który w założeniu autora ma być jedynie pozorny, jest sterowany dwoma całkowicie subiektywnymi kryteriami: wywołaniem przeżycia metafizycznego u widza i zasadą „konieczności scenicznej”. W rezultacie tylko nieliczni śmiałkowie mogą starać się odnaleźć w nim jakąś logikę.

Artystyczne inspiracje

Ojciec – malarz, krytyk, prozaik, twórca stylu zakopiańskiego. Po latach Witkacy przyznał właśnie ojcu inspirującą rolę w sformułowaniu swej teorii Czystej Formy.
Lektury Szekspira.
Poezja Stanisława Wyspiańskiego.
Twórczość Tadeusza Micińskiego, zwłaszcza jego dzieło pt. Nietota.

Odkrycia i sukcesy

Wprowadza do dramatu, a szerzej w ogóle do wszelkiej sztuki, postulat eksperymentowania z tzw. Czystą Formą.
Prekursor groteskowego teatru absurdu.
Myśliciel katastrofista, stworzył proroczą wizję losów cywilizacji europejskiej w epoce zwulgaryzowanej kultury masowej i totalitarnych systemów.
Jego sztuki tłumaczone były na kilkadziesiąt języków obcych (m.in. antologie dramatów wydane zostały w języku niemieckim, angielskim i włoskim) i wystawiane w kilkunastu krajach (zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych).

Najważniejsze dzieła

Powieści

We wszystkich próbował zrealizować własną koncepcję powieści. Polegało to na tym, że Witkiewicz postanowił wyłożyć explicite swój pogląd metafizyczny. Realizował to nie tylko pośrednio poprzez formę i wypowiedzi działających postaci, ale również bezpośrednio, jako Witkacy:

1910-1911 – 622 upadki Bunga
1925 – Pożegnanie jesieni
1930 – Nienasycenie
1932-1933 – Jedyne wyjście

Dramaty

Powstawały w gorączce twórczej, prawie wszystkie w latach 1918 1926. Napisał ich wtedy trzydzieści kilka, ale opublikowano zaledwie pięć. Formę dramatu traktował Witkacy szczególnie. Miała ona spełniać zasady Czystej Formy i doprowadzić do odnowienia się uczuć metafizycznych. Czysty teatr Witkacego dążył do odkrycia Tajemnicy Istnienia:

1921 – W małym dworku
1921 – Bezimienne dzieło
1922 – Kurka wodna
1924 – Matka
1924 – Wariat i zakonnica
1931-1934 – Szewcy

Pisma filozoficzne i estetyczne

Pisał je latami i dopracowywał w każdym szczególe. Ten rodzaj twórczości traktował Witkacy szczególnie. Najważniejsze to:

1919 – Nowe formy w Malarstwie
1923 – Teatr. Wstęp do teorii Czystej Formy
1935 – Pojęcia i twierdzenia implikowane przez pojęcie istnienia

Zapamiętaj utwory

W małym dworku

To jedna z prześmiewczych sztuk autora będąca rodzajem literackiej parodii dramatu Tadeusza Rittnera pod tytułem W małym domku. Poza aluzyjnie brzmiącym tytułem w samej sztuce brak jest bezpośrednich nawiązań do rzekomego pierwowzoru, posłużyła ona jednak Witkacemu do udowodnienia wyższości swojej teorii Czystej Formy nad realistycznym dramatem Rittnera. Propozycja Witkacego jest zgoła odmienna: świat teatralny nierobiący nic sobie z reguł realizmu, prawdopodobieństwa czy spójności akcji. Nowatorstwem Witkacego jest cała doza fantastyki i groteski, a wszystko po to, by pokazać, o ile bogatszy i dający większe możliwości twórcze jest współczesny teatr.

Zachowanie postaci pozbawione jest psychologicznego prawdopodobieństwa. Nikogo nie dziwi przybywające z zaświatów widmo Anastazji Nibek, które zachowuje się jak istota żyjąca. Nie tylko popija wiśniówkę, ale doskonale wie, kto ją zabił i kto był jej kochankiem. W finale sztuki Anastazja dokonuje aktu zemsty na swoim mężu – namawia córki do zażycia trucizny po to, aby zabrać je ze sobą w zaświaty i uchronić przed zdemoralizowanym światem. Na koniec sama popełnia samobójstwo. Choć scena wydaje się dramatyczna, brak w niej wysokiego tragizmu. Witkacy doprowadza wszystko do parodii, pastiszu i groteski, przyozdabiając całość dużą dozą czarnego humoru. W sztuce pojawia się też wątek teatru w teatrze mówiący o prawach sztuki do deformacji rzeczywistości.

Szewcy

Jest to jeden z ostatnich dramatów Witkiewicza, zamykający praktycznie jego dorobek dramaturgiczny. Dramat jest wykładnią katastroficznych koncepcji autora. Witkacy przerażony kierunkiem, w jakim rozwija się współczesna mu Europa, zarażona komunizmem i faszyzmem, ukazuje obraz zmechanizowanego i pozbawionego tęsknot metafizycznych społeczeństwa. Kolejne rewolucje niszczą ostatnie zdolne do indywidualistycznych zachowań jednostki.

Tytułowi szewcy reprezentują świat ludzi głodnych, zapracowanych, którym przeciwstawiony jest świat ludzi sytych: prokurator Scurvy, Księżna Irina Wsiewołodowna Zbereźnicka-Podberezka. Występują w nim również charakterystyczne dla dramatów Witkacego postacie – odczuwający metafizyczny niedosyt indywidualiści (Sajetan), niszcząca mężczyzn demoniczna kobieta (Księżna) i tajemniczy Oni (Abramowski i X).

Kompozycja Szewców jest potwierdzeniem zasady Czystej Formy. Bohaterowie funkcjonują wbrew życiowym prawom, są jak marionetki, którym przypisano pewne funkcje, nie dbając o zachowanie psychologicznego prawdopodobieństwa. Stąd na plan pierwszy wysuwają się głoszone przez nich poglądy, a to jak się zachowują i jak wyglądają, ma znaczenie drugorzędne. Często „wymieniają się” oni sposobem mówienia: Księżna mówi tak jak szewcy, szewcy tak jak księżna. Zabiegiem często stosowanym przez Witkacego jest groteska zarówno w kształtowaniu zdarzeń, jak i samych postaci i ich wypowiedzi.

Wyjaśnij, w czym wyrażała się Witkacowska teoria Czystej Formy i w jakim stopniu Szewcy do niej nawiązują.

Miejsca

Warszawa – miejsce urodzenia Witkacego. Często tu powracał, czasem przelotnie mieszkał.
Zakopane – miejsce, gdzie wychował się i najchętniej przebywał. Po jego urodzeniu Witkiewiczowie na stałe przenieśli się do Zakopanego i zamieszkali na Antałówce. Tutaj również powrócił Staś pod koniec życia.
Jeziory – wieś, gdzie Witkacy dowiedział się o wkroczeniu Armii Czerwonej, i gdzie popełnił samobójstwo. Tutaj również został pochowany na miejscowym cmentarzu.

Ludzie

Ojciec Stanisław Witkiewicz odegrał ogromną rolę w wychowaniu syna, między innymi tym, że nie posłał go do szkoły. Był znanym krytykiem, malarzem i pisarzem, autorem takich dzieł jak Mickiewicz jako kolorysta i Styl zakopiański.

W młodości przyjaźń ze starszymi od niego: kompozytorem Karolem Szymanowskim i pisarzem Tadeuszem Micińskim oraz wybitnymi rówieśnikami: etnologiem Bronisławem Malinowskim i filozofem Leonem Chwistkiem.

Irena Solska, aktorka i pierwsza kochanka Witkacego. Miała na pisarza ogromny wpływ. Jej demoniczne usposobienie przyczyniło się między innymi do powstania jego pierwszej powieści.

Bronisław Malinowski, etnograf, inicjator wyprawy na Nową Gwineę, w której Witkacy uczestniczył jako rysownik.

Czesława Oknińska-Korzeniowska, ostatnia wielka miłość pisarza. Z nią spędził ostatnie lata życia. Razem podjęli decyzję o samobójstwie, jednak Czesławę odratowano.

Pod koniec życia dobre kontakty z polskimi filozofami: Władysławem Tatarkiewiczem, Romanem Ingardenem, Tadeuszem Kotarbińskim.

Jego 5 minut

Sławę zyskał dopiero pośmiertnie, w latach 70. Wtedy to wyszło pełne wydanie dzieł Witkacego, m.in. za sprawą krytyka Konstantego Puzyny. Przez współczesnych mu był nierozumiany, widzieli w nim jedynie prowokatora i aferzystę. Wielu uważa, że Witkacy swymi koncepcjami wyprzedził czasy, w których żył i pracował, i że prawdziwy moment jego sławy dopiero nadchodzi.

Zobacz:

Na czym polega główna myśl dramatu Witkacego pt. W małym dworku?

Cechy teatru Witkacego