Wacław Potocki – zamożny ziemianin z okolic Biecza pozostawił bogaty dorobek literacki zaliczany do nurtu literatury sarmackiej. Twórczość Potockiego zyskała miano obywatelskiego sumienia narodu, choć poeta z powodzeniem stosował barokową metodę twórczą. Dążył do oryginalności formy, przerabiał na poezję wojskowe relacje, romanse zagraniczne, teksty łacińskie itp. Tytuł zbioru Moralia albo rzeczy do obyczajów, nauk i przestróg… ukazuje, że był to twórca przejęty poczuciem odpowiedzialności pisarskiej.
Morały i pouczenia, które głosił, można pogrupować następująco:
Postulaty patriotyczne (utwory):
- Nierządem Polska stoi – wymierzony przeciw bałaganowi prawnemu, uciskowi biedniejszej szlachty i niesprawiedliwości.
- Pospolite ruszenie – utwór jest scenką satyryczną, która przedstawia, jak to szlachta zrywa się do walki z nieprzyjacielem. Obóz wojskowy pogrążony we śnie – „ichmościów do wałów” dobudzić się nie można. „Kto widział ludzi budzić w pierwospy!” Krytyce poddaje tu poeta poczucie szlacheckiej wolności – nie podlega bowiem wolny szlachcic nawet wojskowym rozkazom.
- Zbytki polskie – Potocki ubolewa nad wadami kleru i szlachty polskiej myślącej o bogactwach i wygodach, o klejnotach i strojach, zabawach i rozrywkach, podczas gdy ojczyzna potrzebuje obrony i pieniędzy na wojsko. Słynny jest początek utworu:
O czymże Polska myśli i we dnie, i w nocy?
Żeby sześć zaprzęgano koni do karocy…
- Do utworów patriotycznych można także zaliczyć epos pt. Transakcja wojny chocimskiej, gdyż z opisu przebiegu bitwy pod Chocimiem wynikają dwa główne uczucia autora – miłość do Boga i miłość do Polski.
Pouczenia w kwestiach społecznych (utwory):
- Czuj! Stary pies szczeka, Natura wszystkim jednaka, Nierządem Polska stoi – można przywołać te utwory na dowód, że Potocki podejmuje również temat społeczny.
- Nierządem Polska stoi – to próbka publicystyki w poezji. Na początek drastyczne przypuszczenie: gdyby nieboszczyk wstał z grobu i na ojczyznę spojrzał, przerażony wróciłby w grobową czeluść. Aż tak źle się dzieje. Prawo wciąż się zmienia, nikt go zresztą nie przestrzega. Możni wyzyskują biednych i wówczas mają prawo za sobą, a efektem procesów jest krzywda niewinnych.
Pouczenia o tolerancji wyznaniowej:
Potocki wyznawał naukę arian, lecz pod wpływem prześladowań przeszedł na katolicyzm. Znalazło to odzwierciedlenie w wierszu Kto mocniejszy, ten lepszy.
Potępia tu nietolerancję i podział na wiarę dobrą lub złą, protestuje przeciwko szykanom, np. zabieraniu majątków innowiercom. Słynny jest także zbiór fraszek pt. Ogród, ale nie plewiony…, w którym zawarł poeta wiele krytyki pod adresem swoich współczesnych.
Kilka słów o Wacławie Potockim
Najważniejszy poeta sarmacki był arianinem. Wpłynęło to na bieg jego życia, bowiem w wieku siedemnastym tolerancja wyznaniowa w Polsce mocno się skurczyła, a arian wygnano z kraju. Potocki nie wyjechał – pod naciskiem zmienił wyznanie, lecz prawdopodobnie pozostał wierny swojej religii, podobnie jak jego żona Katarzyna Morszytynówna, wierna arianka (która nigdy nie przeszła na katolicyzm). W domu Potockich spotykali się ludzie o podobnych poglądach – a przez to z kolei Wacław Potocki miał kłopoty. Dlatego zapewne poświęcił część swojej poezji zagadnieniom tolerancji.
Podobnie jak Kochanowski, i Potocki przeżył tragedię burzącą jego harmonijną wizję życia i współistnienia z naturą. W drodze powrotnej spod Chocimia zmarł bowiem syn poety – Stefan. Potocki poświęcił mu Pieśni (wkrótce zmarła mu córka Zofia). Sam Potocki brał udział w wyprawach wojennych, walczył między innymi przeciw Szwedom. W wojnie przeciw Turkom zginął też drugi syn poety – Jerzy. Można więc powiedzieć, że wszystko, co najważniejsze, oddał Potocki ojczyźnie. Wiele również pisał o niej – wiersze, które stworzył, to niemal poetycka publicystyka: wyśmiewa wady, woła o reformy, postuluje postawy patriotyczne. Zmarł w roku 1686 jako siedemdziesięciopięcioletni człowiek, osamotniony, przeżył bowiem i żonę, i córkę.
Uwaga!
Wacław Potocki jest przedstawicielem polskiej kultury sarmackiej, lecz zarazem jej krytykiem. Idealizuje ziemiański wzorzec życia, lecz widzi także problemy stanu chłopskiego, co odróżnia go od większości Sarmatów. Jest poetą publicystą. Jego twórczość zawiera wiele postulatów reform. To satyryczne spojrzenie na rzeczywistość. Istotne jest przesłanie jego utworów, pouczający sens słów poety. Potocki obficie czerpie z Biblii i antyku.
Ważne utwory Potockiego to:
- Kto mocniejszy, ten lepszy to wiersz dialog, traktujący o nietolerancji wobec innowierców w Rzeczypospolitej. Czemuż odebrano arianom ziemię i wygnano ich z kraju? – pyta jeden z rozmówców, mniemamy, że autor. Spośród argumentów drugiego na czoło wysuwa się ów prosty: „bo nas więcej niźli ich”. Konkluzja jest smutna: górą wiara większości i prawo silniejszego, słabość musi się podporządkować. Nie są to szczytne ideały.
- Człowiek zawiera wizję człowieka i jego przemijalności daleką od subtelnej refleksji Naborowskiego. Potocki jest bezpośredni – formułuje definicję człowieczeństwa. Bardzo brutalną, wręcz naturalistyczną: głowa to garniec błota, nos – odchód plugastwa, uszy – dziury na wiatr, brzuch – beczka pełna gnoju i zgniłego smrodu. To urokliwe zjawisko to my, ludzie. Zaiste, powodów do pychy brak, a w dodatku – w grobie „dognijesz ostatka”, a „inszy się rozpościerać będzie w tym po tobie”. Filozoficzny przykład poetyckiego kunsztu Wacława Potockiego nie jest może szczytem smaku, ale barokową myśl o przemijaniu i wartościach ujmuje dobitnie, zgodnie z postulatem szokowania odbiorcy.
Uwaga!
Słynny jest także zbiór fraszek pt. Ogród, ale nie plewiony…, w którym zawarł poeta wiele krytyki pod adresem swoich współczesnych.
Zestaw postulatów dotyczących ojczyzny zawartych w poezji Wacława Potockiego:
- trzeba uporządkować prawo w Polsce;
- bronić wolności wyznania;
- postępować sprawiedliwie wobec chłopów, a także chrześcijan;
- znieść liberum veto;
- powrócić do dawnych rycerskich ideałów i stosować je również w walce;
- o ojczyźnie, a nie o własnych majątkach i wygodzie myśleć;
- skończyć z opilstwem, ospałością i pychą, zwłaszcza w dobie wojny;
- rozrzutność, wystawność, snobizm zamienić na datki dla kraju.
Ułomności Rzeczypospolitej według Potockiego:
- nierówność władzy – przewaga magnaterii nad szlachtą,
- nietolerancja wyznaniowa,
- rozrzutność, lenistwo, egoizm, ciemnota szlachty,
- złe używanie złotej wolności,
- odchodzenie szlachty od idei obrony kraju.
Tematy podejmowane przez Potockiego:
- człowiek i jego stosunek do świata,
- cierpienie ojca (po śmierci syna Stefana),
- tematyka religijna,
- postulaty tolerancji wyznaniowej,
- sprawy społeczne,
- postulaty patriotyczne.
Zobacz: