Tego się naucz!

Zapamiętaj najważniejsze informacje o Wojnie chocimskiej, bardzo istotnym poemacie Wacława Potockiego. Musisz umieć pokazać, jakie wady polskiej szlachty i polskiego ustroju krytykował w swej twórczości. Bardzo ważne jest także, żebyś pamiętał tytuły jego najważniejszych utworów; umiał pokazać go jako patriotę zaangażowanego w sprawy ojczyzny.

Cechy twórczości

  • Wacław Potocki jest przedstawicielem nurtu ziemiańskiego w poezji polskiego baroku.
  • Jest przedstawicielem (ale zarazem bardzo ostrym krytykiem!) kultury sarmackiej.
  • Bardzo ostro krytykował magnaterię. Idealizował za to ziemiański wzorzec życia.
  • Miał zacięcie publicystyczne – jego utwory zawierają mnóstwo postulatów, propozycji reform, satyrycznego spojrzenia na rzeczywistość.
  • Był zapalonym moralistą i dydaktykiem – większość jego utworów zawiera jakiś morał…
  • Jest autorem eposu Transakcja wojny chocimskiej, w którym propagował rycerskie cnoty Sarmatów i ubolewał, że duch bojowy umarł we współczesnej mu szlachcie. Ukazał bohaterów spod Chocimia jako wzór dla współczesnych mu Sarmatów.
  • W swoich utworach wyśmiewał i krytykował m.in. liberum veto, nieskuteczność pospolitego ruszenia, upadek obyczajów, nadużywanie złotej wolności, nietolerancję.

Nurty, pojęcia związane z Wacławem Potockim

  • poezja ziemiańska,
  • sarmatyzm,
  • moralizatorstwo.

Tematy związane z twórczość Wacława Potockiego:

  • Sarmata/sarmatyzm,
  • Polska,
  • ojczyzna,
  • wizerunek Polaków,
  • przemijanie,
  • marność, motyw vanitas

Możliwe tematy

  • Sarmata w poezji polskiej.
  • Krytyka wad szlacheckich.
  • Polacy w krzywym zwierciadle.
  • Wielcy dowódcy, rycerze, wojownicy.
  • Sławne opisy bitew.
  • Historia narodu polskiego w poezji i prozie.

Co wtedy pisać?

  • Potocki był jednym z najpłodniejszych polskich pisarzy. Jego ogromna spuścizna literacka do tej pory nie została opracowana.
  • Jego utwory świetnie oddają realia życia w ówczesnej Polsce – są cennym materiałem nie tylko dla literaturoznawców, ale i dla historyków, badaczy kultury itd.
  • Jego utwory często są wnikliwe i mają charakter satyryczny. Poeta bywał jednak melancholijny – np. w trenach pisanych po śmierci syna Stefana.
  • Utwory Potockiego, pisane żywym, pełnym kolokwializmów językiem, dokumentują żywą polską mowę z II połowy XVII w. To bezcenny materiał dla historyków języka i gramatyków historycznych.

 

Najważniejsze wiersze

Kto mocniejszy, ten lepszy – wiersz poruszający temat nietolerancji Polaków wobec innowierców. Jest poruszony faktem, że arianom odebrano ziemię i wygnano z kraju. Wniosek jest smutny – światem rządzi prawo silniejszego. Dla słabszych, łagodnych i pokornych zabrakło w nim miejsca.

Pospolite ruszenie – ten obrazek prezentuje szlachtę polską podczas wyprawy przeciwko Kozakom. Zagrożenie kraju jest poważne, jednak szlachta zachowuje się, jakby nie była go świadoma. Polacy w obozie wojskowym długo śpią i równie długo i namiętnie piją. Dobosza, wzywającego do walki, lekceważą – mają ważniejsze sprawy na głowie: spotkania towarzyskie, odpoczynek, dogadzanie sobie. Poziom patriotyzmu wśród uczestników pospolitego ruszenia jest poniżej niż zera.

Nierządem Polska stoi – gdyby nieboszczyk wstał z grobu i spojrzał na to, co dzieje w ojczyźnie, chciałby jak najszybciej wrócić do swojej mogiły. Domyślamy się, że w Polsce dzieje się bardzo źle – nastąpił zupełny upadek obyczajów i kultury politycznej, możni bezkarnie wykorzystują najsłabszych i najbiedniejszych.

 

Temat walki za ojczyznę

Wacław Potocki był głęboko zaangażowany w sprawy dotyczące Polski, jej obyczajów, tradycji. Czasy świetności kraju już mijały. Pojawiły się kłopoty związane z wojnami, stale pogarszającą się sytuacją Polski, wreszcie ze szlachtą nazywającą siebie Sarmatami i oddającą się drobnym przyjemnościom oraz zaprzedającą ojczyznę za wygodne życie. Kult walki już miną. I wtedy właśnie Potocki napisał Wojnę chocimską, gdyż zauważył, że rodacy zatracają ducha rycerskiego i nie kochają już ani ojczyzny ani Boga tak mocno jak ich przodkowie. Przypominając cnotę i męstwo dawnych rycerzy chciał uświadomić Polakom, że dopóki nie staną w obronie kraju i chrześcijaństwa, dopóty szczęście i Bóg nie będą im sprzyjać. W tym sensie Wojna chocimska jest utworem patriotycznym, wzywającym do męstwa, walki o Polskę i za wiarę chrześcijańską. Potocki sugeruje, że Bóg wybrał Polskę pośród wszystkich narodów i przeznaczył ją na przedmurze chrześcijaństwa.

Ważny utwór do tego tematu

Wojna chocimska
Potocki jako treść swego poematu wybrał jeden z bardziej doniosłych momentów w historii Polski – wojnę chocimską 1621 roku, kiedy wojska polskie pod dowództwem Jana Karola Chodkiewicza, wspierane przez Kozaków przez cztery tygodnie z męstwem, odwagą i wytrwałością odpierało szturmy kilkakrotnie większej armii Turków pod wodzą Osmana. W chwili zawierania pokoju Polakom pozostała jedna tylko beczka prochu. Potocki skoncentrował się na opisach zachowań rycerskich, wysławiał postawę dzielnego dowódcy – Chodkiewicza, który potrafił tak przemawiać do swych żołnierzy, że ci byli gotowi oddać za ojczyznę życie. Przy okazji utworu Potocki rozlicza się ze społeczeństwem polskim, wyrzuca swą gorycz na obecny stan ojczyzny i wyraża gorącą nadzieję, że Polacy opamiętają się i znów przywrócą Polsce dawną świetność.

Szukaj powiązań

Wojna chocimska należy do nurtu patriotycznego. Wskazuje nie tylko na konieczność walki w obronie ojczyzny, ale też na rolę, którą Bóg wyznaczył Polakom – narodu wybranego. Ta tematyka będzie w Polsce, w związku z ciężką sytuacją kraju i rozbiorami, kontynuowana.

  • Dziady, Pan Tadeusz Adama Mickiewicza
  • Kordian Juliusza Słowackiego
  • Trylogia Henryka Sienkiewicza
  • Wesele Stanisława Wyspiańskiego

 

Tematy poezji

Barokowa refleksja nad życiem i śmiercią

Barok to epoka, która zaprzeczyła renesansowemu porządkowi i harmonii. Na miejsce ładu i pewności wkroczył niepokój i strach przed przemijaniem. Wiele miejsca w literaturze i sztuce poświęcano takim tematom jak śmierć, marność i ulotność życia, szczęście. Barokowe vanitas jest także obecne w twórczości Wacława Potockiego. Poeta często zadaje sobie pytanie: co warte jest nasze życie tu, na ziemi? Czym jesteśmy, że rościmy sobie prawo do wieczności? Dlaczego mielibyśmy być lepsi od innych stworzeń? Te pytania pozostawia, oczywiście, bez odpowiedzi. Wskazuje jednak na to, że życie ziemskie przemija bezpowrotnie i przywiązywanie się do czegokolwiek jest nieuzasadnione.

Ważny utwór:

Człowiek
Potocki stawia sobie pytanie: czym jest człowiek? Odpowiadając sobie dochodzi do wniosku, że człowiek to jedynie “worek” mieszczący w sobie organy. Używa języka ostrego, nie szczędzi określeń, które nawet nam teraz wydają się brutalne. Ludzie, według Potockiego, nie mają żadnego powodu, by pysznić się tym, kim są i uważać się za lepszych od innych. Nie ma po co przywiązywać się do rzeczy ziemskich, bo one zostaną tu a ludzie umrą i nie będą mogli ze sobą w zaświaty niczego zabrać. Puentę stanowi poetycko wyrażona myśl “z prochu powstałeś, w proch się obrócisz”.

Szukaj powiązań:

  • Księga Koheleta – rozważania starotestamentowego mędrca nad marnością życia ludzkiego i znikomą wartością wszystkich dokonań człowieka, zdobywanych przez niego zaszczytach i bogactwach – „a wszystko to marność i pogoń za wiatrem” – te słowa jak refren powtarzają się w starotestamentowej księdze.
  • Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią – człowiek nie ma szans w „walce” ze Śmiercią, której nie da się uniknąć – próba przekupienia Śmierci wybornym kołaczem nie powiodła się.
  • Wielki testament François Villona – życie ludzkie jest krótkie i pełne udręk, tak więc śmierć można postrzegać jako swego rodzaju wybawienie (nie wyklucza to jednak strachu przed nią).
  • Krótkość żywota Daniela Naborowskiego – życie człowieka mija szybko; można je porównać do dźwięku, cienia czy dymu.
  • Padlina Charles’a Baudelaire’a – wszyscy upodobnimy się do obrzydliwego, rozkładającego się trupa zwierzęcia; nie zostanie nawet ślad po urodzie i wdzięku.

Warto wiedzieć:

W baroku nastąpił zwrot w myśleniu o roli i miejscu człowieka. Po rozkwicie renesansowej myśli humanistycznej powrócono do mroku wieków średnich. Zaczęto myśleć o życiu na ziemi jako o okresie niepewności, strachu. O człowieku jako o “substancji”, która po śmierci ulegnie rozkładowi. Dlatego też poezja i sztuka barokowa nie stroniła od brutalnych określeń, nazywania ciała ludzkiego gnijącą masą oraz wyśmiewania się z przywiązania do rzeczy ziemskich.

 

Obraz szlachty polskiej

Wacław Potocki dostrzegał wady szlachty polskiej, która powołując się na swe sarmackie korzenie, dopuszczała się występków przeciwko Polsce. Złe reformy, liberum veto, ciągle pojawiające się nowe przywileje szybko doprowadziły ojczyznę na skraj upadku. Nie tylko Polska nie była już w stanie się sama obronić, ale też Polacy nie dostrzegali realnego zagrożenia, jakie czyhało już na odpowiedni do uderzenia moment. I właśnie tej problematyce poświęcone są dwa cykle utworów Potockiego: Ogród i Moralia. Narzeka w nich nie tylko na głupotę i zachowanie szlachty, ale też na panoszącą się anarchię, uciskanie chłopów, odejście od wiary.

Ważne wiersze:

Niechaj śpi pijany (na toż po raz trzeci)
W wierszu tym Wacław Potocki zarzuca Polakom – szlachcie przede wszystkim, że nie próbują dostrzec zagrożenia, które się zbliża. Wolą oni nadal zajmować się swoimi sprawami, układać sobie wygodnie życie niż przyjrzeć się sytuacji Polski i zacząć działać. Ślepotę szlachty przyrównuje do zamroczenia alkoholowego. W tym stanie oni nie chcą ani nie mogę nic zrobić. A na straży tego snu stoi sam diabeł. Wiersz jest przestrogą przed zapatrzeniem się w siebie i sprzedaniem Polski.

Veto albo nie pozwalam
Wiersz skierowany jest znowu przeciw głupocie i wygodnictwu szlachty, która prostym liberum veto była w stanie rozwalić każdą mądrą ustawę. Przez układy, jakie panowały w sejmie polskim, nic nie można było zrobić, wprowadzić żadnej zmiany. Wiersz pokazuje, że to, co jest wygodne dla szlachty i co uważają za dobry układ spowoduje upadek ojczyzny. Potocki chciał pokazać głupotę takiego postępowania i uświadomić szlachcie, że w gruncie rzeczy postępuje wbrew swojemu własnemu interesowi.

Ważne cytaty

Śpi świat, pijany winem, zamrużywszy oczy (…)
[Niechaj śpi pijany]

Tak smaczny sen światu przerywać?
[Niechaj śpi pijany]

(…) bieda to, gdy zły nie pozwala
na dobre i tym słówkiem ojczyznę rozwala.
[Veto….]

Źle zażywasz, bękarcie, wolności sekretu,
Powetujeć pokusa kiedyś tego wetu
[Veto…]

 

Obraz Sarmatów

Wacław Potocki poświęcił wiele miejsca w swej twórczości szlachcie- Sarmatom. Z jednej strony uważał ich za najważniejsze ogniwo w kulturze polskiej, za grupę wybraną, z drugiej strony coraz żywiej dostrzegał, że pogubili się oni w swych zapędach i że złota wolność na nic im się zda, jeśli Polska przestanie istnieć. Dlatego chwalił zasługi szlachty – ale dawnej. W ten sposób chciał pokazać swym braciom, jakich wartości powinno się strzec, o co walczyć, jak postępować. Nie bał się stawiać mocnych zarzutów i wytykać szlachcie błędy, lenistwo i wygodnictwo. Bo taki właśnie obraz szlachty mamy w twórczości Potockiego: szlachty z wielką przeszłością i zasługami, która nie poradziła sobie z przywilejami, które sama sobie mogła dawać i prowadzi – przez głupotę i wygodnictwo – Polskę do upadku.

Ważne utwory:

  • Wojna chocimska – w tym utworze Potocki mówi o Sarmatach w samych superlatywach. To ludzie odważni, mężni, gotowi do poświęcenia i walki za ojczyznę do ostatniej kropli krwi. Pokazując szlachtę polską w ten sposób chciał Potocki uświadomić swym współczesnym, że postawa odwagi i honoru jest zaszczytna, a dbanie wyłącznie o swój własny interes – haniebna.
  • Veto albo nie pozwalam – ostra krytyka szlachty doprowadzającej Polskę do upadku.
  • Niechaj śpi pijany (na toż po raz trzeci)– szlachta jest nieświadoma tego, co robi. Bawi się i dba o swoje sprawy, pozostając ślepą na grożące niebezpieczeństwo. Taka postawa jest wyszydzana i krytykowana.

Szukaj powiązań

  • Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska – ten szlachcic ukazuje ustrój Polski jako idealny i bardzo dla szlachty (jak i kraju) korzystny; mimowolnie obnaża jednak warcholstwo i brak odpowiedzialności, który cechuje jego klasę społeczną i jego samego.
  • Satyry Ignacego Krasickiego – ostra krytyka ustroju i wad polskiej szlachty, np. braku zmysłu politycznego (Do króla), pijaństwa (Pijaństwo).
  • Powrót posła Juliana Ursyna Niemcewicza – Starosta Gadulski, jego żona oraz fircyk Szarmancki to ucieleśnienie wszystkich wad współczesnej autorowi zacofanej, nieoświeconej szlachty.
  • Trylogia Henryka Sienkiewicza – ukazana tam szlachta jest wyidealizowana, ukazana jako waleczna, honorowa grupa obrońców ojczyzny i patriotów.

 

Zapamiętaj!
Sarmatyzm to ideologia szlachty polskiej XVII i połowy XVIII wieku oparta na przekonaniu, że rycerstwo polskie i wywodząca się od niego szlachta pochodzi od starożytnych Sarmatów. Ta ideologia miała być usprawiedliwieniem ideologii głoszącej nieograniczoną wolność i prawo do samodecydowania dla szlachty. Podstawowe cechy sarmatyzmu to: megalomania, ksenofobia, nietolerancja, religijność połączona z dewocją, a także orientalizacja obyczajów i gustów estetycznych. Przy okazji sarmatyzmu natrafiamy w sztuce i literaturze na obrazy uczt, pijaństwa, kłótni i zwad. Jednak sarmatyzm jako ideologia znaczenie pejoratywne zyskał dopiero w dobie oświecenia. Wtedy winę za rozbiory Polski zrzucano na obyczaje i nieudolność szlachty.

 

Ważne cytaty:

(…) Naród, który z szkoły
marsowej pierwsze przodki, stare dziady liczy,
który wprzód w szabli niźli w zagonach dziedziczy (…)
[Wojna chocimska]

Niechże wedle sensu swego kto przekłada,
to będzie z łacińskiego: vae, po polsku: biada.
[Veto…]

Śpi świat rówien martwemu, opiwszy się drzewu,
winem z prasy Bożego na swe grzechy gniewu.
[Niechaj śpi pijany]

 

Warto wiedzieć
Szlachta polska w XVI, XVII wieku, pragnąc podkreślić i umotywować swe znaczenie i chwałę, uważając się zarazem za potomków Sarmatów, stworzyła kulturę sarmatyzmu. Cechował ją konserwatyzm obyczajowy, a jednocześnie umiłowanie wolności, praw jednostki (pod warunkiem, że jednostka była z warstwy szlacheckiej), zażarta religijność i patriotyzm. Niestety to ostatnie pojęcie zostało przez Sarmatów wypaczone, a nieograniczona wolność i możliwość samodzielnego ustanawiania prawa doprowadziły Polskę do upadku.

 

Wacław Potocki (1625-1695)

to jeden z najciekawszych polskich twórców XVII wieku. Jako arianin Potocki nie mógł otrzymać w Polsce wyższego wykształcenia (Akademia Krakowska arian nie przyjmowała), a za granicą nigdy nie był. Mimo to dzięki zdolnościom i wychowaniu został wnikliwym obserwatorem i krytykiem społeczeństwa polskiego. Niestety, gdy w 1658 roku wydano uchwałę wydalającą arian z Polski, Potockiego opuściło szczęście. Zmienił wiarę na katolicką, lecz nie zaznał więcej spokoju. Na dodatek na wojnach zmarły jego dzieci, później żona, a on do śmierci został sam pod opieką kochającej synowej.

Warto wiedzieć:
Wacław Potocki był arianinem. Zmuszony do zmiany wyznania bądź opuszczenia kraju, wybrał tę pierwszą możliwość, lecz nie mógł się pogodzić z tym, że w jego ukochanej ojczyźnie może dochodzić do takich rzeczy. Cierpiał i krytykował postawę zamknięcia i nietolerancji. Dopiero po latach stał się żarliwym katolikiem, nigdy jednak nie twierdził, że wiarę lub wyznanie można komuś narzucić.

Zobacz:

Transakcja wojny chocimskiej Wacława Potockiego

Refleksja obywatelska i patriotyczna w poezji barokowej

Wacław Potocki – jak pisać o…

Wacław Potocki

Poezja Wacława Potockiego na maturze

Wacław Potocki – praca domowa

Jakie morały i pouczenia zawarł Wacław Potocki w swojej twórczości?