Tego się naucz!
Zapamiętaj najważniejsze informacje o Wojnie chocimskiej, bardzo istotnym poemacie Wacława Potockiego. Musisz umieć pokazać, jakie wady polskiej szlachty i polskiego ustroju krytykował w swej twórczości. Bardzo ważne jest także, żebyś pamiętał tytuły jego najważniejszych utworów; umiał pokazać go jako patriotę zaangażowanego w sprawy ojczyzny.
Wacław Potocki (1625-1695) to jeden z najciekawszych polskich twórców XVII wieku. Jako arianin, Potocki nie mógł otrzymać w Polsce wyższego wykształcenia (Akademia Krakowska arian nie przyjmowała), a za granicą nigdy nie był. Mimo to dzięki zdolnościom i wychowaniu został wnikliwym obserwatorem i krytykiem społeczeństwa polskiego. Niestety, gdy w 1658 roku wydano uchwałę wydalającą arian z Polski, Potockiego opuściło szczęście. Zmienił wiarę na katolicką, lecz nie zaznał więcej spokoju. Na dodatek na wojnach zmarły jego dzieci, później żona, a on do śmierci został sam pod opieką kochającej synowej.
Należy zapamiętać go jako:
- bardzo płodnego poetę; według obliczeń znawców jest autorem około trzystu tysięcy wersów poezji!
- autora bogatego zbioru Ogrodu fraszek i Moraliów,
- poetę publicystę – zajął się w poezji wskazaniem sarmackich wad, postulował reformy, stworzył typ poezji publicystycznej,
- autora barokowego eposu polskiego – Transakcji wojny chocimskiej,
- poetę arianina, walczącego o tolerancję religijną w Polsce,
- poetę związanego z ziemią beskidzką – mieszkał w Łużnej pod Bieczem; za życia nie wydano jego utworów – doczekały się publikacji dopiero w XIX wieku.
Cechy jego poezji
- Wacław Potocki był krytykiem, ale zarazem przedstawicielem polskiej kultury sarmackiej. Wskazywał wady, ale i drogi napraw, dawne wzorce sarmackie, godne naśladowania.
- Idealizował ziemiański wzorzec życia, ale widział także problemy stanu chłopskiego – co odróżnia go od większości Sarmatów.
- Pisał wiersze-scenki, dynamiczne, pokazujące obrazki z życia szlachty. Sporo w nich pytań retorycznych, ironii, dialogów. Dzięki temu odbiorca współczesny poznaje język i obyczajowość szlachecką XVII wieku.
- Źródłami, do których się odwoływał, były Biblia i antyk.
Tematy podejmowane przez Wacława Potockiego
I. Wojna w twórczości Potockiego
Wacław Potocki był głęboko zaangażowany w sprawy dotyczące Polski, jej obyczajów, tradycji. Czasy świetności kraju już mijały. Pojawiły się kłopoty związane z wojnami, stale pogarszającą się sytuacją Polski, wreszcie ze szlachtą nazywającą siebie Sarmatami i oddającą się drobnym przyjemnościom oraz zaprzedającą ojczyznę za wygodne życie. Kult walki już minął. I wtedy właśnie Potocki napisał Transakcja wojny chocimskiej publikowany także pod tytułem (Wojna chocimska), gdyż zauważył, że rodacy zatracają ducha rycerskiego i nie kochają już ani ojczyzny, ani Boga tak mocno, jak ich przodkowie. Przypominając cnotę i męstwo dawnych rycerzy, chciał uświadomić Polakom, że dopóki nie staną w obronie kraju i chrześcijaństwa, dopóty szczęście i Bóg nie będą im sprzyjać. W tym sensie Wojna chocimska jest utworem patriotycznym, wzywającym do męstwa, walki o Polskę i za wiarę chrześcijańską. Potocki sugeruje, że Bóg wybrał Polskę pośród wszystkich narodów i przeznaczył ją na przedmurze chrześcijaństwa.
Ważny utwór do tego tematu
Transakcja wojny chocimskiej (Wojna chocimska)
Potocki jako treść swego poematu wybrał jeden z bardziej doniosłych momentów w historii Polski – wojnę chocimską 1621 roku, kiedy wojska polskie pod dowództwem Jana Karola Chodkiewicza, wspierane przez Kozaków przez cztery tygodnie z męstwem, odwagą i wytrwałością odpierało szturmy kilkakrotnie większej armii Turków pod wodzą Osmana. W chwili zawierania pokoju Polakom pozostała jedna tylko beczka prochu. Potocki skoncentrował się na opisach zachowań rycerskich, wysławiał postawę dzielnego dowódcy – Chodkiewicza, który potrafił tak przemawiać do swych żołnierzy, że ci byli gotowi oddać za ojczyznę życie. Przy okazji utworu Potocki rozlicza się ze społeczeństwem polskim, wyrzuca swą gorycz na obecny stan ojczyzny i wyraża gorącą nadzieję, że Polacy opamiętają się i znów przywrócą Polsce dawną świetność.
Szukaj powiązań
Wojna chocimska należy do nurtu patriotycznego. Wskazuje nie tylko na konieczność walki w obronie ojczyzny, ale też na rolę, którą Bóg wyznaczył Polakom – narodu wybranego. Ta tematyka będzie w Polsce, w związku z ciężką sytuacją kraju i rozbiorami, kontynuowana.
- Dziady, Pan Tadeusz Adama Mickiewicza
- Kordian Juliusza Słowackiego
- Trylogia Henryka Sienkiewicza
- Wesele Stanisława Wyspiańskiego
II. Barokowa refleksja nad życiem i śmiercią w twórczości Wacława Potockiego
Barok to epoka, która zaprzeczyła renesansowemu porządkowi i harmonii. Na miejsce ładu i pewności wkroczył niepokój i strach przed przemijaniem. Wiele miejsca w literaturze i sztuce poświęcano takim tematom, jak śmierć, marność i ulotność życia, szczęście. Barokowe vanitas jest także obecne w twórczości Wacława Potockiego. Poeta często zadaje sobie pytanie: co warte jest nasze życie tu, na ziemi? Czym jesteśmy, że rościmy sobie prawo do wieczności? Dlaczego mielibyśmy być lepsi od innych stworzeń? Te pytania pozostawia, oczywiście, bez odpowiedzi. Wskazuje jednak na to, że życie ziemskie przemija bezpowrotnie i przywiązywanie się do czegokolwiek jest nieuzasadnione.
Człowiek
Potocki stawia sobie pytanie: czym jest człowiek? Odpowiadając, dochodzi do wniosku, że człowiek to jedynie „worek” mieszczący w sobie organy. Używa języka ostrego, nie szczędzi określeń, które nawet nam teraz wydają się brutalne. Ludzie, według Potockiego, nie mają żadnego powodu, by pysznić się tym, kim są i uważać się za lepszych od innych. Nie ma po co przywiązywać się do rzeczy ziemskich, bo one zostaną tu, a ludzie umrą i nie będą mogli ze sobą w zaświaty niczego zabrać. Puentę stanowi poetycko wyrażona myśl „z prochu powstałeś, w proch się obrócisz”.
Szukaj powiązań
- Księga Koheleta – rozważania starotestamentowego mędrca nad marnością życia ludzkiego i znikomą wartością wszystkich dokonań człowieka, zdobywanych przez niego zaszczytach i bogactwach – „a wszystko to marność i pogoń za wiatrem” – te słowa jak refren powtarzają się w starotestamentowej księdze.
- Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią – człowiek nie ma szans w „walce” ze Śmiercią, której nie da się uniknąć – próba przekupienia Śmierci wybornym kołaczem nie powiodła się.
- Wielki testament François Villona – życie ludzkie jest krótkie i pełne udręk, tak więc śmierć można postrzegać jako swego rodzaju wybawienie (nie wyklucza to jednak strachu przed nią).
- Krótkość żywota Daniela Naborowskiego – życie człowieka mija szybko; można je porównać do dźwięku, cienia czy dymu.
- Padlina Charles’a Baudelaire’a – wszyscy upodobnimy się do obrzydliwego, rozkładającego się trupa zwierzęcia; nie zostanie nawet ślad po urodzie i wdzięku.
Uwaga!
W baroku nastąpił zwrot w myśleniu o roli i miejscu człowieka. Po rozkwicie renesansowej myśli humanistycznej powrócono do mroku wieków średnich. Zaczęto myśleć o życiu na ziemi jako o okresie niepewności, strachu. O człowieku jako o „substancji”, która po śmierci ulegnie rozkładowi. Dlatego też poezja i sztuka barokowa nie stroniła od brutalnych określeń, nazywania ciała ludzkiego gnijącą masą oraz wyśmiewania się z przywiązania do rzeczy ziemskich.
Jakie morały i pouczenia zawarł Wacław Potocki w swojej twórczości?
III. Obraz szlachty polskiej w twórczości Wacława Potockiego
Wacław Potocki dostrzegał wady szlachty polskiej, która powołując się na swe sarmackie korzenie, dopuszczała się występków przeciwko Polsce. Złe reformy, liberum veto, ciągle pojawiające się nowe przywileje szybko doprowadziły ojczyznę na skraj upadku. Nie tylko Polska nie była już w stanie się sama obronić, ale też Polacy nie dostrzegali realnego zagrożenia, jakie czyhało już na odpowiedni do uderzenia moment. I właśnie tej problematyce poświęcone są dwa cykle utworów Potockiego: Ogród i Moralia. Narzeka w nich poeta nie tylko na głupotę i zachowanie szlachty, ale też na panoszącą się anarchię, uciskanie chłopów, odejście od wiary.
Ważne utwory do tego tematu
- Niechaj śpi pijany (na toż po raz trzeci)
W wierszu tym Wacław Potocki zarzuca Polakom – szlachcie przede wszystkim – że nie próbują dostrzec zagrożenia, które się zbliża. Wolą oni nadal zajmować się swoimi sprawami, układać sobie wygodnie życie niż przyjrzeć się sytuacji Polski i zacząć działać. Ślepotę szlachty przyrównuje do zamroczenia alkoholowego. W tym stanie oni nie chcą ani nie mogą nic zrobić. A na straży tego snu stoi sam diabeł. Wiersz jest przestrogą przed zapatrzeniem się w siebie i sprzedaniem Polski.
- Veto albo nie pozwalam
Wiersz skierowany jest znowu przeciw głupocie i wygodnictwu szlachty, która prostym liberum veto była w stanie rozwalić każdą mądrą ustawę. Przez układy, jakie panowały w sejmie polskim, nic nie można było zrobić, wprowadzić żadnej zmiany. Wiersz pokazuje, że to, co jest wygodne dla szlachty i co ona uważa za dobry układ, spowoduje upadek ojczyzny. Potocki chciał pokazać głupotę takiego postępowania i uświadomić szlachcie, że w gruncie rzeczy postępuje wbrew swojemu własnemu interesowi.
Reformy postulowane w poezji Wacława Potockiego
- Uporządkować prawo w Polsce.
- Bronić wolności wyznania.
- Znieść liberum veto.
- Sprawiedliwość wobec chłopów – także chrześcijan.
- Powrócić do dawnych rycerskich ideałów i stosować je w życiu i walce.
- O ojczyźnie, a nie o własnych majątkach i wygodzie myśleć.
- Skończyć z opilstwem, ospałością i pychą – zwłaszcza w dobie wojny.
- Rozrzutność, snobizm, pychę i wystawność zamienić na datki dla kraju.
IV. Obraz Sarmatów
Wacław Potocki poświęcił wiele miejsca w swej twórczości Sarmatom. Z jednej strony uważał ich za najważniejsze ogniwo w kulturze polskiej, za grupę wybraną, z drugiej strony coraz żywiej dostrzegał, że pogubili się oni w swych zapędach i że złota wolność na nic im się zda, jeśli Polska przestanie istnieć. Dlatego chwalił zasługi szlachty – ale dawnej. W ten sposób chciał pokazać swym braciom, jakich wartości powinno się strzec, o co walczyć, jak postępować. Nie bał się stawiać mocnych zarzutów i wytykać szlachcie błędy, lenistwo i wygodnictwo. Bo taki właśnie obraz szlachty mamy w twórczości Potockiego: szlachty z wielką przeszłością i zasługami, nieradzącej sobie z przywilejami, które sama sobie mogła nadawać i prowadzącej – przez głupotę i wygodnictwo – Polskę do upadku.
Ważne utwory do tego tematu
- Wojna chocimska – w tym utworze Potocki mówi o Sarmatach w samych superlatywach. To ludzie odważni, mężni, gotowi do poświęcenia i walki za ojczyznę do ostatniej kropli krwi. Pokazując szlachtę polską w ten sposób, chciał Potocki uświadomić swym współczesnym, że postawa odwagi i honoru jest zaszczytna, a dbanie wyłącznie o swój własny interes – haniebne.
- Veto albo nie pozwalam – ostra krytyka szlachty doprowadzającej Polskę do upadku.
- Niechaj śpi pijany (na toż po raz trzeci) – szlachta jest nieświadoma tego, co robi. Bawi się i dba o swoje sprawy, pozostając ślepą na grożące niebezpieczeństwo. Taka postawa jest wyszydzana i krytykowana.
Szukaj powiązań
- Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska – ten szlachcic ukazuje ustrój Polski jako idealny i bardzo dla szlachty (jak i kraju) korzystny; mimowolnie obnaża jednak warcholstwo i brak odpowiedzialności, który cechuje jego klasę społeczną i jego samego.
- Satyry Ignacego Krasickiego – ostra krytyka ustroju i wad polskiej szlachty, np. braku zmysłu politycznego (Do króla), pijaństwa (Pijaństwo).
- Powrót posła Juliana Ursyna Niemcewicza – Starosta Gadulski, jego żona oraz fircyk Szarmancki to ucieleśnienie wszystkich wad współczesnej autorowi zacofanej, nieoświeconej szlachty.
- Trylogia Henryka Sienkiewicza – ukazana tam szlachta jest wyidealizowana, ukazana jako waleczna, honorowa grupa obrońców ojczyzny i patriotów.
Warto wiedzieć
Wacław Potocki był arianinem. Zmuszony do zmiany wyznania bądź opuszczenia kraju, wybrał tę pierwszą możliwość, lecz nie mógł się pogodzić z tym, że w jego ukochanej ojczyźnie może dochodzić do takich rzeczy. Cierpiał i krytykował postawę zamknięcia i nietolerancji. Dopiero po latach stał się żarliwym katolikiem, nigdy jednak nie twierdził, że wiarę lub wyznanie można komuś narzucić.
Ważne pojęcie
Sarmatyzm to ideologia szlachty polskiej XVII i połowy XVIII wieku oparta na przekonaniu, że rycerstwo polskie i wywodząca się od niego szlachta pochodzi od starożytnych Sarmatów. Ta ideologia miała być usprawiedliwieniem ideologii głoszącej nieograniczoną wolność i prawo do samodecydowania dla szlachty. Podstawowe cechy sarmatyzmu to: megalomania, ksenofobia, nietolerancja, religijność połączona z dewocją, a także orientalizacja obyczajów i gustów estetycznych. Przy okazji sarmatyzmu natrafiamy w sztuce i literaturze na obrazy uczt, pijaństwa, kłótni i zwad. Jednak sarmatyzm jako ideologia znaczenie pejoratywne zyskał dopiero w dobie oświecenia. Wtedy winę za rozbiory Polski zrzucano na obyczaje i nieudolność szlachty.
Zobacz:
Udowodnij, że Transakcja wojny chocimskiej Potockiego jest eposem.