Cechy charakterystyczne barokowej poezji ziemiańskiej – ukaż je na przykładzie „Zbytków polskich” Wacława Potockiego.
Zbytki polskie
O czymże Polska myśli i we dnie, i w nocy?
Żeby sześć zaprzęgano koni do karocy;
Żeby srebrem pachołków od głowy do stopy,
Sługi odziać koralem, burkatelą stropy;
Żeby na paniej perły albo dyjamenty,
A po służbach złociste świeciły się sprzęty;
Żeby pyszne aksamit puszyły sobole;
Żeby im grały trąby, skrzypce i wijole;
Żeby po stołach w cukrze piramidy stały
I winem z suchych groznów wspienione kryształy.
Już ci niewiasty złotem trzewiki, niestoty,
Mężowie nim wszeteczne wyszywają boty,
Już perły, już kanaki noszą przy kontuszach;
Poczekawszy, będą je nosili na uszach.
Żeby w drodze karety, w domu drzwi barwiani
Strzegli z zapalonymi lontami dragani –
O tym szlachta, panowie, o tym myślą księża,
Choć się co rok w granicach swych ojczyzna zwęża,
Choć na borg umierają żołnierze niepłatni,
Choć na oczy widzą jej peryjod ostatni,
Że te wszytkie ich pompy, wszytkie ich splendece
Pogasną jako w wodzie utopione świece. (…)
(ze zbioru Ogród fraszek)
Wyjaśnienie zadania
Ponieważ wiersz Potockiego został ujęty w temacie jako przykład poezji barokowej, zanim przejdziesz do właściwej analizy, możesz krótko opisać lirykę epoki, wskazać jej nurty i kierunki rozwoju. Taka charakterystyka powinna wyniknąć z dokonanej przez Ciebie analizy i interpretacji. Istotne jest zaś to, abyś pokazał, jak sytuuje się poetycka twórczość Potockiego na tle ogólnej twórczości epoki. Meritum treści Twojej pracy powinno być analizowanie i interpretowanie jednocześnie; wskazując więc obecne w wierszu anafory, inwersje, określając kompozycję, pytanie – odpowiedź, musisz wyjaśnić, czemu służą owe środki stylistyczne. Jak przy każdej interpretacji wiersza, tak i tutaj szukaj kontekstów literackich, którymi wzbogacisz swoją pracę.
Najprostszy plan pracy
- Użycie terminu „poezja ziemiańska”.
- Określenie tematyki utworu.
- Analizę środków poetyckich w utworze (za każdy z nich po jednym punkcie).
- Wyszukanie w tekście wad szlachty wymienionych przez autora (za każdą z nich po jednym punkcie).
- Przywołanie kontekstów – za nie zdobywasz dodatkowe punkty.
- Przywołanie terminu sarmatyzm; podanie jego krótkiej definicji.
- Posłużenie się terminem satyra; wyszukanie w tekście elementów satyrycznych.
- Wyszukanie w tekście elementów ironii.
Warianty wstępu
Wariant 1
Zacznij od przedstawienia pokrótce poezji barokowej. Przekornie powiedz, do jakiego nurtu poezji należy wiersz Potockiego; że nie jest poezją metafizyczną, gdyż nie porusza odwiecznej kwestii, czym jest człowiek, jaka jest jego kondycja i miejsce w świecie, nie zgłębia tajemnic bytu. Nie można też powiedzieć, że stanowi przykład optymistycznej, salonowej, często zmysłowej poezji „światowych rozkoszy”, którą tworzyli chociażby Hieronim Morsztyn czy Szymon Zimorowic. Wiersz jest daleki od ideałów mieszczańsko-plebejskich, jego bohaterami nie są rzemieślnicy, kupcy, jak miało to miejsce w anonimowej najczęściej poezji plebejskiej (znany przedstawiciel tego nurtu to Jan z Kijan). Drogą selekcji dojdziesz do stwierdzenia, że wiersz Potockiego zalicza się do poezji ziemiańskiej, która tworzona na wsi, w szlacheckich dworkach – opiewała tradycję szlachecką, prezentowała wzór życia szlachcica-Sarmaty, kultywowała ojczyste pamiątki i realia, poruszała sprawy ojczyzny, stąd zwana jest również poezją „swojską”. W tym miejscu musisz zwrócić uwagę na powiązania barokowego nurtu ziemiańskiego z renesansową kulturą szlachecką, którą można nazwać inspiracją i podwaliną dla twórców następnej epoki, Wacława Potockiego zaś można określić mianem kontynuatora myśli Jana Kochanowskiego.
Warto wymienić też innych przedstawicieli nurtu ziemiańskiego:
• Wespazjana Kochowskiego,
• Zbigniewa Morsztyna,
• Kaspra Miaskowskiego w poezji
• Jana Chryzostoma Paska.
Wariant 2
Rozpocznij pracę od przedstawienia twórczej sylwetki Wacława Potockiego. Nie twórz biografii. Wystarczy, że przypomnisz kilka najważniejszych faktów. Wspomnij, że zamożny ziemianin z Pogórza Karpackiego był arianinem, ale ze względu na prześladowania przeszedł na katolicyzm, co musiało się odbić na jego twórczości (Kto mocniejszy, ten lepszy). Podkreśl udział Potockiego w walkach przeciwko Szwecji i Rakoczemu, aktywne uczestnictwo na sejmikach, na których opowiadał się za wzmocnieniem władzy króla i dziedzicznością tronu, stawał po stronie biedniejszej szlachty (Nierządem Polska stoi). Pochwal się wiedzą, że poeta pisał nie tylko wiersze poruszające sprawy narodowe, ale także utwory wyrażające osobiste radości i cierpienia w cyklu Tydzień stworzenia świata, refleksje metafizyczne w Pieśniach pokutnych czy problemy etyczne w romansach: Judyta, Wirginia, jak również treny po śmierci syna Stefana. Ostatecznie przyznaj, że twórczość Potockiego zyskała jednak miano obywatelskiego sumienia narodu i że ten gorliwy piewca kultury sarmackiej był jednocześnie jej krytykiem, co udowadnia analizowany przez Ciebie wiersz.
Wariant 3
Możesz skupić się na tym, skąd pochodzi utwór, kiedy powstał, czy jest typowy dla danego zbiorku poetyckiego. Nie musisz podawać konkretnej daty powstania tomiku (zawiera on wiersze tworzone w latach 1677-1695), ale koniecznie zwróć uwagę, że Ogród fraszek jest przykładem poezji późnego baroku. Ciekawa jest historia tytułu, który w oryginale bardzo długi, jak przystało na tytuł barkowy, skrócony został później przez autora na Ogród, ale nie plewiony, a przez wydawcę Aleksandra Brücknera uproszczony do dwóch wyrazów Ogród fraszek. Historycy literatury używają też tytułu: Ogród nie plewiony.
Zwróć uwagę,
że w Ogrodzie… zamieszczone są nie tylko utwory wesołe, biesiadne, opiewające rodzinne Pogórze Karpackie, lecz także fraszki o fraszkach – czyli fraszki autotematyczne (Na fraszki Kochanowskiego) i utwory zawierające krytykę społeczeństwa jak Zbytki polskie.
Warianty rozwinięcia
Wariant 1
W jakim kierunku rozwinie się Twoja praca, zależy od Ciebie samego. Możesz położyć nacisk na artystyczne środki wyrazu; czyli pokusić się o analizę wiersza strofa po strofie, interpretując wers po wersie. Zauważ, że podmiot liryczny już w pierwszym wersie utworu stawia pytanie, o czym myśli Polska w ciągu dnia i w nocy; po czym następuje szereg możliwych odpowiedzi ujętych anaforycznie:
„żeby odziać stropy koralem”,
„żeby po stołach w cukrze piramidy stały”,
„żeby w drodze karety strzegli dragani”…
Właśnie owe anafory – powtarzające się siedem razy „żeby…” – stanowią dominantę kompozycyjną wiersza, budując napięcie w czytelniku. Liczne wyliczenia są też wyrazem poirytowania poety, który ubolewa nad brakiem umiaru stanu szlacheckiego marzącego o zbytecznych rzeczach, jakimi są np. kosztowne kamienie: „perły albo dyjamenty”, haftowane bogato ubiory, „złociste sprzęty”, „trąby, skrzypce i wijole”, wyszywane złotem trzewiki. Wykaż, że wraz z konceptem w siedemnastym wersie następuje także zwrot w treści wiersza, kiedy to podmiot mówiący z nieukrywanym zarzutem powie: „O tym szlachta, panowie, o tym myślą księża”, aby po chwili przedstawić raczej smutną sytuację społeczno-polityczną Polski. Wskaż kolejne anafory poprzedzające puentę (kolejne wersy zaczynają się od słowa „choć” i wyrażają szczere przejęcie poety, który dostrzega: zwężanie granic ojczyzny, ofiarną śmierć nieopłacanych żołnierzy świadomych schyłku państwa). Wymieniwszy ostatnie żale, Potocki puentuje utwór:
Że te wszytkie ich pompy, wszytkie ich splendece
Pogasną jako w wodzie utopione świece.
Wszelkie splendory i bogactwa przemijają, gasną, dlatego Polacy powinni skupić się na ważniejszych sprawach – narodu, historii, która tworzy się bez ich świadomości.
Jeśli pokusisz się o bardziej szczegółową analizę, musisz zwrócić uwagę na trzynastozgłoskowy układ wiersza, wyszczególnić podmiot liryczny, a także określić adresata utworu. Dobrze byłoby również, abyś zwrócił uwagę na słownictwo – język współczesny Potockiemu – które dziś może być niezrozumiałe dla przeciętnego zjadacza chleba.
Wariant 2
Ukaż, jakie to zbytki polskie poruszają poetę. Autora wiersza wyraźnie irytuje i drażni rozmiłowanie w przepychu i próżność polskiej szlachty. Polacy szlacheckiego pochodzenia marzą więc o karocach zaprzężonych w szóstkę koni, bogatych, błyszczących i z daleka widocznych strojach służby, które podkreślałyby wysoką pozycję w państwie i majątek ich pana. Na przykładzie tego wiersza widać, jak wielką wagę przywiązywała szlachta do stroju, który powinien być uszyty z drogocennej tkaniny, ale i bogato zdobiony. Wiadomo przecież, nie tylko z utworu Potockiego, ale i z tekstów historycznych, że w zależności od piastowanego stanowiska i pozycji materialnej panowie ozdabiali kontusze guzikami wykonanymi z różnych kamieni: pereł, rubinów czy nawet „dyjamentów”. W wierszu natrafisz na ironiczny wers komentujący tę miłość do drogocennych, „niemęskich” ozdób; zgorszony i oburzony poeta pisze, że jeszcze trochę, a eleganccy panowie „będą je nosili w uszach”, tak jak niewiasty.
Potocki nawiązuje także do staropolskiej maksymy „zastaw się, a postaw się” – oto każdy chciałby jadać nie tylko obficie, ale i wykwintnie. Stoły powinny uginać się pod przysmakami, takimi jak „w cukrze piramidy”. Oczywiście, nie może także zabraknąć najlepszych win. Uczty, spotkania towarzyskie, bogate stroje – niemal ze zgrozą, na pewno zaś z oburzeniem podkreśla autor wiersza – to marzenia i cele nie tylko świeckich, ale i … duchownych: „O tym szlachta, panowie, o tym myślą księża”. Niestety, taki styl życia pochłania całą energię szlachty, jej marzenia i pragnienia – poeta nie wspomina tu o tych, których marzeniem jest szczęście ojczyzny i poprawa jej sytuacji międzynarodowej (możemy się tylko domyślać, że do tej grupy należy on sam). Luksusowe przedmioty i potrawy pochłaniają masę pieniędzy; nie starcza ich na opłacenie wojska zaciężnego; zresztą nawet gdyby któremuś ze szlachciców trochę ich zostało, wolałby zapewne wydać je na nowe guziki do kontusza czy niezapomnianą ucztę. Potocki podkreśla więc także egoizm szlachty, która myśli tylko o własnych potrzebach,
Choć się co rok w granicach swych ojczyzna zwęża.
Jeżeli masz ochotę, możesz porównać Zbytki polskie z satyrą Ignacego Krasickiego pt. Żona modna. Tytułowa postać, ładna i młoda żona niejakiego pana Piotra, to zakochana we francuskiej modzie szlachcianka. Wydaje ona fortunę na bibeloty, urządzenie domu, suknie, uczty i trunki. W końcu doprowadza męża niemal do bankructwa.
Wariant 3
Jeśli nie grzeszysz umiejętnością sprawnego analizowania poezji, skup się bardziej na jej interpretowaniu. Ta część pracy może być więc globalnym ujęciem tematu wiersza, prezentacją kontekstów literackich. Oczywiście, nie możesz zupełnie zapomnieć o analizie – dokonaj jej w sposób zwięzły, ale konkretny, wyciągając wnioski interpretacyjne. Zacznij tę część pracy tezą, że Zbytki polskie nawiązują do renesansowej krytyki nieumiarkowania w korzystaniu ze światowych uciech. Potocki z właściwą dla poezji barokowej techniką gromadzi argumenty (efekt anafory), a po wyliczeniu wielu przykładów zbytków, różnych sposobów demonstrowania bogactwa zmierza do puenty:
„O tym szlachta…”.
Teraz dopiero wskaż na kontynuowanie przez Potockiego wątków poezji renesansowej, takich jak krytyka stanu szlacheckiego, zaniedbywanie obowiązków szlacheckich, zbytni dostatek i przepych szlachty, a niedostatek panujący na przykład w wojsku. Podobne motywy i refleksje zawiera Pieśń V z Ksiąg wtórych Jana Kochanowskiego. Nie wahaj się przytoczyć choćby krótkiego jej fragmentu: „Skujmy talerze na talery, skujmy,/ A żołnierzowi pieniądze gotujmy!” lub „Szkoda, Polaku! Ziemia spustoszona / Podolska leży”. Dla równowagi poszukaj kontekstów w poezji „po” Potockim. Zauważ, że już w następnej epoce znaleźli się twórcy, którzy – wprawdzie – dalecy byli od stosowania wymyślnych barokowych chwytów poetycznych, ale w inny oryginalny dla swoich czasów sposób wyrażali zainteresowanie losami kraju i narodu. Prawdopodobnie najłatwiej będzie Ci przytoczyć cytat z satyry Ignacego Krasickiego pt. Świat zepsuty:
Zdrożne obyczaje,
krnąbrność, nierząd, rozpusta, zbytki gubią kraje.
Możesz wreszcie wymienić inne wiersze samego autora Moraliów, jak np. Nierządem Polska stoi, Pospolite ruszenie.
Warianty zakończenia
Wariant 1
Podsumuj swoje rozważania stwierdzeniem, że Potocki to zdecydowany obrońca polskości, patriota, któremu kondycja kraju nie była obojętna. Podkreśl raz jeszcze, że satyryczny charakter wielu utworów (zauważ elementy ironii w Zbytkach polskich) skierowanych przeciw upadkowi obyczajów, wyzyskowi chłopstwa, alkoholizmowi, upadkowi cnót rycerskich i brakowi dbałości o losy Rzeczypospolitej jest ogniwem, które łączy kilka pokoleń twórców. Możesz spuentować swoją pracę, śmiało określając twórczość autora Moraliów jako swego rodzaju pomost między barokiem a oświeceniem.
Wariant 2
Zakończ osobistą refleksją. Masz prawo przyznać, że na podstawie analizowanego wiersza poezja baroku jawi Ci się jako moralizatorska, mająca charakter apelu do narodu polskiego. Poeci zaś podejmują krytykę wad szlacheckich, sami przynależąc do tego stanu. Sam Potocki – szlachcic, ziemianin, arianin, został uznany za najwybitniejszego przedstawiciela baroku sarmackiego. Na podstawie Zbytków polskich widać, że poezja Potockiego ewoluowała od biesiadnej, krytykującej (Ogród, ale nie plewiony) do typowo moralizatorskiej (Moralia albo rzeczy do obyczajów, nauk i przestróg…).
Wariant 3
W przeciwieństwie do reprezentantów baroku dworskiego nie był Potocki mistrzem słowa, swoją twórczość oddał służbie społecznej, walce o poprawę obyczajów i zahamowanie procesu rozkładu rzeczypospolitej szlacheckiej. Zauważ, że Zbytki polskie nie zwierają wszystkich charakterystycznych tropów barokowych, takich jak oksymorony, koncept, paradoks. Poeta wykorzystał jednak inne, typowe dla baroku środki: anaforę, inwersję, powtórzenia.
Konteksty
Jest mnóstwo utworów, których autorzy krytykują wady polskiej szlachty, np.
- Pieśń o spustoszeniu Podola i Odprawa posłów greckich Jana Kochanowskiego
- Kazania sejmowe Piotra Skargi
- Satyry Ignacego Krasickiego, np. Świat zepsuty, Pijaństwo, Żona modna
Możesz także przywołać inne utwory autora Zbytków polskich:
- Transakcja wojny chocimskiej – ubolewanie nad upadkiem ducha wojskowego; wzorem dla zgnuśniałych i zniewieściałych współczesnych mu rycerzy powinni być walczący pod Chocimiem.
- Kto mocniejszy, ten lepszy – krytyka słabej i niedoskonałej władzy oraz anarchii panującej w państwie; autor uważa, że jedynym przestrzeganym prawem jest prawo silniejszego – czyli… bezprawie.
- Nierządem Polska stoi – utwór, w którym poeta przeczuwa bliski upadek kraju.
Ważne pojęcie
Sarmatyzm – zespół zjawisk i idei, które składały się na kulturę i ideologię szlachty polskiej w XVI-XVIII w. Nazwa „sarmatyzm” pojawiła się dość późno, dopiero w XVIII w. i wywodzi się z tytułu komedii Franciszka Zabłockiego. Pojęcie Sarmaty i Sarmacjii funkcjonowało dużo wcześniej (Sarmaci to starożytne plemię walczące z Rzymianami). Europejscy historycy (od XV w.) identyfikowali Sarmatów ze Słowianami, a potem już tylko z Polakami.
Polska szlachta była niezwykle dumna ze swojego prastarego pochodzenia i powiązań z walecznym, honorowym ludem (rzekomych!). Od II połowy XVI w. sarmatyzm stał się oficjalną ideologią polskiej szlachty.
Etos Sarmaty
- Kultywowanie waleczności Sarmatów, odwoływanie się do etosu rycerza chrześcijańskiego – obrońcy wiary
- Etos obywatelski zakorzeniony w tradycji republikańskiego Rzymu
Sarmaci idealizowali ustrój, byli bardzo przywiązani do zasady liberum veto i nietykalności osobistej szlachty. Rzeczpospolitą postrzegali jako przedmurze chrześcijaństwa i kraj broniący Europy przed najazdem tureckim, mówili też o Polsce jako o spichlerzu Europy (ówczesna Polska była potęgą w handlu zbożem). Schyłkowy okres sarmatyzmu to wzrastająca ksenofobia, megalomania i fanatyzm religijny.
Anafora – figura stylistyczna polegająca na rozpoczynaniu każdego kolejnego fragmentu wypowiedzi od tego samego słowa lub grupy słów.
To ważne!
Zapamiętaj tę informację! Artystom, którzy wykorzystują tę figurę stylistyczną, może przyświecać jeden z dwóch celów:
- Powtarzają wyraz, na którym im zależy najbardziej, który chcą uwydatnić, na który chcą zwrócić uwagę odbiorców.
- Powtarzają wyraz mało znaczący, niewiele wnoszący do utworu po to, by opóźnić wprowadzenie informacji najważniejszej w tekście.
Nie powinieneś mieć kłopotu z określeniem celu, który chciał osiągnąć Potocki, stosując tę figurę w Zbytkach polskich.
Zobacz:
Czy zgadzasz się z twierdzeniem, że poezja baroku to przewaga formy nad treścią?
Dwory szlacheckie i dwory magnackie – dwa ośrodki twórczości barokowej