Czym charakteryzuje się poezja metafizyczna?
Termin „poezja metafizyczna” wydaje się łączyć w sobie i znaczenie filozoficzne, i potoczne. Oznacza bowiem twórczość poetycką o charakterze refleksyjno-intelektualnym, obracającą się głównie w sferze przeżyć religijnych i… erotycznych zarazem.
Przedziwne połączenie tych tak odległych, jak mogłoby się wydawać, jakości stało się istotną cechą ówczesnej poezji angielskiej. Oto Sir Walter Ralegh w wierszu Czym jest nasz żywot? porównywał życie ludzkie do spektaklu teatralnego, w którym:
Grób nas ukryje przed żarłocznym słońcem,
Kiedy kurtynę zaciągną przed końcem:
Tak tedy w drodze rzecz swą wystawiamy,
Dla żartu grając, prawdziwie konamy.
(Tłumaczenie Jerzego S. Sity)
Metafora życia jako teatru często pojawia się w literaturze. W poezji omawianego nurtu wykorzystywana jest do ukazania groteskowej znikomości ludzkich zabiegów, nieodmiennie kończących się „opadnięciem kurtyny” – czyli śmiercią. Póki jednak człowiek żyje, ma prawo oddawać się przeróżnym, często nader wyrafinowanym uciechom. Sztuka może być w tym pomocna. Poeci rozpaczają z powodu nieuchronnej śmierci, ale pozwalają sobie także na pisanie utworów „lekkich”. Należy do nich wiersz Na utratę małego palca autorstwa Thomasa Randolpha.
Najlepszym sposobem na przezwyciężenie marności ludzkiej egzystencji i choć chwilową radością w życiu jest dla poetów metafizycznych miłość. Jeden z najwybitniejszych przedstawicieli nurtu, John Donne, w słynnym wierszu Waleta, żalu zabraniająca porównuje rozstanie kochanków do śmierci starca, a postacie bohaterów opiewanego romansu – do ramion cyrkla.
Źródła poezji metafizycznej
Powstanie poezji tego typu ma niewątpliwie związek z wielkim kryzysem w kulturze europejskiej. Schyłek renesansu to zarazem schyłek wiary w nieograniczone możliwości człowieka. Reformacja dała możliwość wyboru religii, lecz zarazem skazała ludzi na konieczność takiego wyboru, a także na konieczność wszelkich innych wyborów. Człowiek okazał się wolny, ale jednocześnie bezbronny wobec pytań i wątpliwości dotyczących natury Boga, wszechświata, wreszcie sensu ludzkiej egzystencji. Wiek XVII, okres wojen religijnych, to czas wielkiego sceptycyzmu, poczucia zwątpienia i zagubienia, choć zarazem ogromnej religijnej żarliwości. Zjawiska, o których mowa, dotyczą także Polski.
Polscy przedstawiciele poezji metafizycznej
Mikołaj Sęp-Szarzyński
Wiele spośród takich kłopotliwych pytań dotyczyło twórczości Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego. Zmarłego w 1581 r. poetę dawniej starano się zaliczyć do twórców schyłku i rozpadu renesansu. Nie pasował ani do czasów, w których żył (renesans) – ani też do tego, co wówczas uważano za kwintesencję polskiej poezji baroku – późniejszej o parędziesiąt lat twórczości Jana Andrzeja Morsztyna i Wacława Potockiego. Dopiero rozwój badań nad literaturą polską w powiązaniu z twórczością europejską doprowadził do stanu, w którym okazało się, że może i poezja Szarzyńskiego nie pasuje ani do renesansu, ani do późniejszego baroku, niewątpliwie za to jednak pasuje jak ulał do twórczości angielskich poetów metafizycznych i – w mniej oczywisty sposób – do włoskiego marinizmu. Człowiek prezentowany w utworach Sępa jawi się jako drobinka zagubiona w kosmosie, miotana tajemnymi siłami, nieradząca sobie ze swoim ciałem, potrzebami, oczekiwaniami – pragnąca wsparcia i opieki Bożej.
- Taki właśnie człowiek ukazany jest w Sonecie I pod znamiennym tytułem O krótkości i niepewności na świecie żywota człowieczego. Uświadamiając sobie nieuchronność śmierci, żałuje on swego dotychczasowego, grzesznego – jak należy przypuszczać – życia.
- W Sonecie II nędza kondycji ludzkiej nie pozostawia wątpliwości:
Z wstydem poczęty człowiek, urodzony
z boleścią, krótko tu na świecie żywie,
i to odmiennie, nędznie, bojaźliwie,
ginie, od słońca jak cień opuszczony.
Wrażenie żalu wobec samego siebie, wywołane niewłaściwym sposobem życia, zostało w tym wierszu spotęgowane poczuciem winy i wstydu za sam fakt egzystencji!
- W następnych wierszach cielesność człowieka i związana z nią – chciałoby się powiedzieć: zawarta w niej – grzeszność będzie stałym źródłem udręki i wstydu właśnie. Stąd rozpaczliwe pytanie wykrzyczane w Sonecie IV, O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem:
Cóż będę czynił w tak straszliwym boju?
Wątły, niebaczny, rozdwojony w sobie?
Jedyny ratunek w Bogu. To Jego błaga autor:
Ty mnie przy sobie postaw, a przezpiecznie
Będę wojował i wygram statecznie.
Pomoc Boża wydaje się jednak bardzo problematyczna. Okazuje się, że bez woli Bożej człowiek naprawdę nie może funkcjonować.
Zapamiętaj!
- Utwory Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego mają formę kunsztowną, ale nader niepokojącą. Niezwykłe metafory, zaskakujące koncepty, wielość niebanalnych, często skomplikowanych środków artystycznych, nagromadzenie oksymoronów, antytez, niezwykłych skojarzeń – to cechy tej poezji.
- Forma utworów metafizycznych odpowiada ich treści: wyraża zadziwienie światem i świata tego wewnętrzną niespójność, przeciwstawioną Boskiemu ładowi.
.
Sebastian Grabowiecki
Sebastian Grabowiecki w pierwszym z cyklu swoich sonetów wykorzystuje, tylekroć przez poetów eksploatowany, motyw letnich upałów. Nie po to jednak, aby ukazać piękno rozkwitającej przyrody, lecz przeciwnie – aby zobrazować jej niepokój, panujące w niej przerażenie.
Można jednak w twórczości Grabowieckiego dostrzec nieco mniejszy dramatyzm w przedstawianiu losu ludzkiego niż u Sępa-Szarzyńskiego. Poeta zdaje się z większym spokojem akceptować zawiłości świata i wynikające z nich trudności ludzkiej egzystencji. Być może, z większym spokojem oczekuje łaski Bożej. Będąc moralistą, wytykając człowiekowi jego grzechy, napomina zarazem:
Umiłuj rozum, kochaj się w baczeniu;
na miłosierdziu godzi się stworzeniu
Pańskim polegać. Mów: – Niech, Ojcze, będzie
Twa wola wszędzie.
.
Daniel Naborowski
Utwory Daniela Naborowskiego podejmują wątki podobne do wcześniej omawianych. Cechuje je jednak właśnie swoisty intelektualizm.
Uwaga
- Religijność poetów określanych mianem metafizycznych jest faktem oczywistym. Wszyscy oni żyli w epoce szczególnych poszukiwań religijnych. Świadomie wybierali wyznanie, niekiedy zmieniali je. Wiara stanowiła ważny, najczęściej najważniejszy element ich życia. Sebastian Grabowiecki jako dojrzały człowiek, po śmierci żony, wstąpił do klasztoru, w którym spędził ponad dwadzieścia lat.
- Wątki metafizyczne napotkać możemy także w twórczości wielu poetów, których na ogół nie traktuje się jako przedstawicieli nurtu poezji metafizycznej. Jednym z nich jest Wacław Potocki, w którego dziełach znajdujemy wiele egzystencjalnego niepokoju (na przykład w wierszach: Człowiek – igrzysko Boże, Płodowi z matką umarłemu, Płodowi umarłemu w matce żywej czy Dziecięciu w pieluchach), oraz w twórczości Jana Andrzeja Morsztyna (np. w sonecie W kwarantannie czy poemacie Pot krwawy).
Zapamiętaj!
Główni przedstawiciele nurtu poezji metafizycznej:
- Mikołaj Sęp-Szarzyński Rytmy abo wiersze polskie powstały przed 1581 r., wydanie pośmiertne – 1601;
- Sebastian Grabowiecki Setnik rymów duchownych – wydany w roku 1590.
Zobacz:
Wymień i scharakteryzuj polskich przedstawicieli poezji metafizycznej
Metafizyczna głębia? Forma, która przysłania treść? Twoja opinia o poezji baroku.
Czy Mikołaj Sęp-Szarzyński jest twórcą renesansowym czy barokowym?
Miłość flirtująca i miłość metafizyczna – zaprezentuj dwa oblicza miłości w literaturze barokowej.