Główni przedstawiciele nurtu poezji metafizycznej:
- Mikołaj Sęp-Szarzyński – tom Rytmy abo wiersze polskie – powstały przed 1681 rokiem, wydanie pośmiertne – 1601;
- Sebastian Grabowiecki – tom Setnik rymów duchownych – wydany w roku 1590.
- Daniel Naborowski – Krótkość żywota.
Mikołaj Sęp-Szarzyński
należy do twórców schyłku i rozpadu renesansu. Jego twórczość jednak bardziej pasuje do następnej epoki – baroku. Można ją przyrównać do twórczości angielskich poetów metafizycznych i – w mniej oczywisty sposób – do włoskiego marinizmu. Najbardziej wyrazisty w jego utworach jest właśnie metafizyczny niepokój. Człowiek prezentowany w utworach Sępa jawi się jako drobinka zagubiona w kosmosie, miotana tajemnymi siłami, nieradząca sobie ze swoim ciałem, potrzebami, oczekiwaniami – pragnąca wsparcia i opieki Bożej.
- Taki właśnie człowiek ukazany jest w sonecie I pod znamiennym tytułem O krótkości i niepewności na świecie żywota człowieczego. Uświadamiając sobie nieuchronność śmierci, żałuje on swego dotychczasowego, grzesznego – jak należy przypuszczać – życia.
- W sonecie II nędza kondycji ludzkiej nie pozostawia wątpliwości:
Z wstydem poczęty człowiek, urodzony
z boleścią, krótko tu na świecie żywie,
i to odmiennie, nędznie, bojaźliwie,
ginie, od słońca jak cień opuszczony.
- Wrażenie żalu wobec samego siebie, wywołane niewłaściwym sposobem życia, zostało w tym wierszu spotęgowane poczuciem winy i wstydu za sam fakt egzystencji! W następnych wierszach cielesność człowieka i związana z nią – chciałoby się powiedzieć: zawarta w niej – grzeszność będzie stałym źródłem udręki i wstydu właśnie. Stąd rozpaczliwe pytanie wykrzyczane w sonecie IIII, O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem: „Cóż będę czynił w tak straszliwym boju,/ wątły, niebaczny, rozdwojony w sobie?”. Jedyny ratunek w Bogu. To Jego błaga autor:
Ty mnie przy sobie postaw, a przezpiecznie
będę wojował i wygram statecznie.
Pomoc Boża wydaje się jednak bardzo problematyczna. Okazuje się, że bez woli Bożej człowiek naprawdę nie może funkcjonować.
Cechy twórczości
- Utwory Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego mają formę kunsztowną, ale nader niepokojącą. Niezwykłe metafory, zaskakujące koncepty, wielość niebanalnych, często skomplikowanych środków artystycznych, nagromadzenie oksymoronów, antytez, niezwykłych skojarzeń – to cechy tej poezji.
- Forma utworów metafizycznych odpowiada ich treści: wyraża zadziwienie światem i świata tego wewnętrzną niespójność, przeciwstawioną Boskiemu ładowi.
Sebastian Grabowiecki
w pierwszym z cyklu swoich sonetów wykorzystuje, wielokrotnie eksploatowany przez poetów, motyw letnich upałów. Nie po to jednak, aby ukazać piękno rozkwitającej przyrody, lecz przeciwnie – aby zobrazować jej niepokój, panujące w niej przerażenie.
Można jednak w twórczości Grabowieckiego dostrzec nieco mniejszy dramatyzm w przedstawianiu losu ludzkiego niż u Sępa-Szarzyńskiego. Poeta zdaje się z większym spokojem akceptować zawiłości świata i wynikające z nich trudności ludzkiej egzystencji. Być może, z większym spokojem oczekuje łaski Bożej. Będąc moralistą, wytykając człowiekowi jego grzechy, napomina zarazem:
Umiłuj rozum, kochaj się w baczeniu;
na miłosierdziu godzi się stworzeniu
Pańskim polegać. Mów: – Niech, Ojcze, będzie
Twa wola wszędzie.
Daniel Naborowski
Utwory Daniela Naborowskiego podejmują wątki podobne do wcześniej omawianych. Cechuje je jednak właśnie swoisty intelektualizm. Znanym jego przykładem może być słynny wiersz Krótkość żywota, w wyrafinowanej formie, w lapidarny sposób rozważający filozoficzne zagadnienia: czasu, przemijania, śmierci. Szczególne wrażenie wywołuje kunsztowna forma utworu. Każde słowo znajduje tu swoje głębokie uzasadnienie i budzi wielorakie skojarzenia.
Godzina za godziną niepojęcie chodzi:
był przodek, byłeś ty sam, potomek się rodzi.
Krótka rozprawa: jutro, coś dziś jest, nie będziesz,
a żeś był – nieboszczyka imienia nabędziesz.
Upersonifikowany czas jest w tym wierszu jakby niepokojącym towarzyszem człowieka. Jawi się jako niepojęta tajemnica. Mija tak szybko, że aby zobrazować krótkość życia ludzkiego, poeta nie wykorzystuje nawet czasu teraźniejszego. Mówi o człowieku jedynie w czasie przeszłym: „byłeś”, i dodaje:
Wtenczas, kiedy ty myślisz, jużeś był, nieboże;
między śmiercią, rodzeniem byt nasz ledwie może
nazwan być czwartą częścią mgnienia.
Owo „mgnienie” podkreślone jest i przez znaczenie wyrazów, którymi określa się ludzkie życie, i przez samo to, że są tak krótkie: …cień, dym, wiatr, błysk… W wierszu tym wszystko jest w ruchu, wiruje, pędzi, kręci się, zmienia w błyskawicznym tempie. Tak jak w życiu właśnie i jak… w kosmosie. Bo wiersz ten obrazuje krótkość życia ludzkiego, lecz jest także wizją wszechświata – tajemniczego, niepojętego, zmiennego.
Uwaga!
Nie tylko w Polsce! Poezja metafizyczna rozwinęła się w baroku również w Hiszpanii (gongoryzm) i w Anglii. To międzynarodowy rys charakterystyczny dla barokowej Europy. Ta sama tematyka kruchości istoty ludzkiej, przemijalności życia. Natomiast ciekawostką jest nasza poezja Wacława Potockiego, polskiego poety Sarmaty. Nie tylko ze względu na sarmatyzm typowy tylko dla polskiej kultury, ale na fakt, że jest to swoista publicystyka wyrażona językiem poetyckim.
Zobacz:
Metafizyczna głębia? Forma, która przysłania treść? Twoja opinia o poezji baroku.
Przedstaw innych (obok Jana Andrzeja Morsztyna) poetów barokowych