Mikołaj Sęp-Szarzyński

Twórczość, żyjącego w tym samym czasie co Kochanowski, Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego najczęściej zaliczana jest do baroku. A to z racji cech charakterystycznych dla tej właśnie epoki. Najbardziej wyrazista z nich to metafizyczny niepokój. Człowiek prezentowany w utworach Szarzyńskiego jawi się jako drobinka zagubiona w kosmosie, miotana tajemnymi siłami, nieradząca sobie ze swoim ciałem, swoimi potrzebami, oczekiwaniami – pragnąca wsparcia i opieki Bożej.

Utwory Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego mają formę kunsztowną, ale nader niepokojącą. Niezwykłe metafory, zaskakujące koncepty, wielość niebanalnych, często skomplikowanych środków artystycznych, nagromadzenie oksymoronów, antytez, niezwykłych skojarzeń – to cechy tej poezji.

Utwory:

  • Metafizycznie zagubiony, bezsilny, przerażony człowiek ukazany jest w Sonecie Ipod znamiennym tytułem O krótkości i niepewności na świecie żywota człowieczego. Uświadamiając sobie nieuchronność śmierci, żałuje on swego dotychczasowego, grzesznego – jak należy przypuszczać – życia. Mamy wszakże prawo zapytać, czy rzeczywiście było ono grzeszne. A może tylko pozbawione ustawicznego myślenia o Bogu? Jedyna sugestia na ten temat to zdanie: „z płaczem ganię młodości mej skoki” oraz przebijające z całego utworu poczucie, że życie doczesne jest pasmem nietrwałych złudzeń.
  • W Sonecie II Na one słowa Jopowie nędza kondycji ludzkiej nie pozostawia wątpliwości. Wrażenie żalu wobec samego siebie, wywołane niewłaściwym sposobem życia, zostało w tym wierszu spotęgowane poczuciem winy i wstydu za sam fakt egzystencji! W następnych wierszach cielesność człowieka i związana z nią – chciałoby się powiedzieć: zawarta w niej – grzeszność będzie stałym źródłem udręki i wstydu właśnie.
  • Stąd rozpaczliwe pytanie wykrzyczane w Sonecie IV, O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem:
    Cóż będę czynił w tak straszliwym boju,
    Wątły, niebaczny, rozdwojony w sobie?
    Jedyny ratunek w Bogu. To Jego błaga autor:
    Ty mnie przy sobie postaw, a prześpiecznie
    Będę wojował i wygram statecznie.

    Pomoc Boża wydaje się jednak bardzo problematyczna. Okazuje się, że bez woli Bożej człowiek naprawdę nie może funkcjonować. Nie może nawet kochać Boga, jeśli nie jest obdarzony Jego łaską!

Uwaga! Forma metafizycznych sonetów Sępa-Szarzyńskiego odpowiada ich treści: wyraża zadziwienie światem i świata tego wewnętrzną niespójność, przeciwstawioną Boskiemu ładowi.

Zawsze możesz o nim pisać:

  • Ten poeta jest zaliczany do twórców barokowych, choć żył w czasach późnego renesansu. Można powiedzieć, że wyprzedził swoją epokę.
  • Nazywany jest prekursorem polskiego baroku.
  • Poeta ukazuje świat jako pole, gdzie człowiek toczy walkę z ciałem (własną naturą), szatanem i pokusami, które odciągają go od Boga i życia duchowego. Często posługuje się metaforyką wojenną.
  • Człowiek, według Sępa, jest „wątły, niebaczny, rozdwojony w sobie”.
  • Marność świata, groza śmierci, krótkość i bylejakość życia oraz świadomość bycia grzesznikiem sprawiają, że człowiek szuka ratunku w Bogu.
  • Jego utwory cechuje wyrafinowany styl i skomplikowana składnia.
  • Zaliczany jest do polskich poetów metafizycznych.

Skojarz ze zjawiskami i nurtami epoki

Poezja metafizyczna – jest to nurt angielskiej poezji XVII w. Jej najbardziej znani reprezentanci to John Donne, George Herbert, Richard Crashaw. Była to poezja intelektualna, erudycyjna, wyrosła z barokowego niepokoju i atmosfery niepewności typowej dla tej epoki. Poeci ci wykorzystywali niezwykłe skojarzenia, nawiązywali do kultury, nauki i sztuki. Ważnym tematem w poezji twórców metafizycznych był Bóg – przykładem mogą być Sonety święte Johna Donne’a.

  • W liryce polskiej nurt poezji metafizycznej reprezentowali Mikołaj Sęp-Szarzyński, Daniel Naborowski, Sebastian Grabowiecki.
  • Ten nurt poezji oddziaływał na lirykę współczesną – na twórczość takich poetów, jak Adam Zagajewski, Zbigniew Herbert, Ryszard Krynicki.

Poezja Mikołaja Sępa Szarzyńskiego

Jan Andrzej Morsztyn

Twórca poezji dworskiej, mistrz konceptu, polski marinista. Przyczepiono tej poezji etykietkę: błaha treść w wyszukanej formie, bo opisywał Jan Andrzej dworski flirt, grę miłosną, miłość zmysłową, a lubował się w dobieraniu najbardziej wymyślnych sposobów przedstawienia tematu. Niektóre jego utwory – nie szukajcie ich w podręczniku – nawet dziś nazwać można pikantnymi, erotycznymi, alkowianymi. Jeśli chodzi o te podręcznikowe, warto zwrócić uwagę na przedstawione niżej wiersze:

Utwory:

  • Do trupa to sonet, w którym należy zwrócić uwagę na: niesamowity (może niesmaczny?) koncept, polegający na porównaniu trupa i zakochanego, „wyliczankę” podobieństw obu stanów; paradoks – okazuje się, że na pozór tak różne stany rzeczywiście można sprowadzić do wspólnego mianownika; zaskakującą pointę: trup ma lepiej, bo nic już nie czuje, a nieszczęśnik kochający jest bezradny wobec swojego cierpienia; powtórzenia na początku zwrotek i wersów: ty, tyś, ty – to anafora; budowę utworu na zasadzie antynomii ty – ja, taką symetrię możemy uznać za paralelizm kompozycji; kontrast w finale utworu.
  • Niestatek to krótki wiersz będący apostrofą do panny. Wykazuje jasno, jak zmienia się obraz ukochanej wrysowany w serce zakochanego – w zależności od zgody lub niezgody z wybranką. Morsztyn zapragnął popisać się wymyślnością i oryginalnością w konstruowaniu opisu. Zestawił dwa portrety poetyckie. Portret A – gdy się zgadzamy. Portret B – gdy się wadzimy. Oba portrety zestawione są na prawach kontrastu.
    • Metafory A: oczy – ogień; czoło – zwierciadło; ząb – perła; włos – złotem; usta – koralem.
    • Metafory B: oczy – perzyną; czoło – maglownią, tzn. deską do magla; ząb – szkapią kością; włos – pajęczyną; usta – czeluścią.

Jan Andrzej Morsztyn to czołowy reprezentant barokowej poezji dworskiej, zwany poetą miłości. Napisał mnóstwo krótkich utworów traktujących o zakochanych, o ich uczuciu, wynajdując najdziwniejsze porównania i metafory, by, wzorem włoskiego Marina, wyrazić myśl za pomocą konceptu. Ma na swoim koncie fraszki bardzo swawolne. W niektórych można znaleźć i wulgaryzmy, i opisy więcej niż erotyczne. Są jednak wśród tych wierszy także filozoficzne. Był bowiem Morsztyn poetą wszechstronnym.

Zawsze możesz o nim pisać:

  • Wybitny poeta dworski.
  • Mistrz konceptu.
  • Polski marinista.
  • Tematem jego utworów jest przede wszystkim miłość, ukazywana jako gra między kobietą a mężczyzną.
  • Oprócz tego ukazywał niejednoznaczność życia, które również jest grą…
  • Wiele wierszy cechuje dwuznaczność obrazowania oraz prowokujące mieszanie sfery sacrum i profanum, np. w wierszu Na krzyżyk na piersiach jednej panny.
  • Miłość bardzo często rozumiana jest jako zabawa i forma (pozornej) ucieczki przed rzeczywistością. To, oczywiście, nie miłość duchowa, lecz zmysłowa, erotyczna.
  • Poeta w bardzo różny sposób ukazuje miłość – porównuje ją do śmierci (Do trupa), do galer (Do galerników), do niewoli.
  • Większość jego utworów to sonety – te kunsztowne wiersze są charakterystyczne dla poezji dworskiej XVII w.

Skojarz ze zjawiskami i nurtami epoki

Marinizm – nurt liryki europejskiego baroku, którego nazwa została utworzona od nazwiska włoskiego poety Giambattisty Marina. Była to poezja światowych rozkoszy, zmysłowej miłości. Cechy charakterystyczne marinizmu to wyszukane, pomysłowe i zaskakujące środki poetyckie, tematyka miłosno-dworska, obecność konceptu, poetycka gra słów. Marinizm cieszył się olbrzymią popularnością w Polce – m.in. w twórczości Stanisława Herakliusza Lubomirskiego i Jana Andrzeja Morsztyna.

Poezja Jana Andrzeja Morsztyna

Daniel Naborowski

Lekarz i dyplomata. Był synem aptekarza, ukończył medycynę i służył na dworach magnackich – był także dyplomatą, ale przeszedł do historii jako wyśmienity poeta polskiego baroku. Jego twórczość należy do nurtu poezji dworskiej, ale jest Naborowski autorem wierszy najtrafniej wyrażających ideologię baroku. Frapuje go przemijalność, kondycja człowieka, kruchość jego istnienia, zjawisko następstwa pokoleń. Ma na sumieniu także fraszki figlarne, nieprzyzwoite nawet według dzisiejszych kryteriów.

Utwory

  • Krótkość żywota to wyraz filozoficznej refleksji nad przemijaniem, kruchością istnienia. Temat dla epoki typowy, ale za to jakież ujęcie! Naborowski jest mistrzem syntezy. Każdy wers tego utworu dowodzi znikomości istnienia. W paru słowach zamyka się tu przestrzeń całego życia lub nawet kilku pokoleń. Na przykład: „Godzina za godziną niepojęcie chodzi:/ Był przodek, byłeś ty sam, potomek się rodzi”. Niby nie jest to odkrycie, ale upływ czasu został tu ukazany niezwykle obrazowo. Aby najtrafniej nazwać, zobrazować ową ulotność egzystencji – używa Naborowski ciągu niezwyczajnych słów: dźwięk, cień, dym, wiatr, błysk, głos, punkt. Każde z nich to nazwa zjawiska abstrakcyjnego i ulotnego, każde jest krótkie – jak życie. To szczególny wiersz – refleksyjny, przyprawiony szczyptą goryczy, ujawniający prawdę, której nikt nie chce. A może lepiej nie uwierzyć Naborowskiemu?
  • Cnota grunt wszystkiemu. Schemat wiersza jest prosty: szesnaście wersów, z których każdy rozpoczyna się wartościującym „nic to”, wymienia rozmaite dobra i splendory doczesnego świata. Jest to, oczywiście, rozbudowana anafora, która wymaga pracy wyobraźni, by jak najwięcej ciekawych „nic to” nazbierać. Cóż więc jest niczym? Pałac, jadło, kruszce, uroda żony, „gęste” (liczne) wsie. Słowem – bogactwo. Dalej – własne przymioty: dowcip, wysoki urząd i szczęście. Nic to. Nic, bo przemija. Po cóż jednak wyliczać te słodycze? Czy po to, by zatruć tę chwilę istnienia szczęśliwcowi, któremu się powiodło? Nie. Po to, by w końcu utworu zamieścić informację o jedynej wartości trwałej. A jest nią cnota i sława, która z cnoty płynie. Tylko życie cnotliwe gwarantuje życie wieczne. A konkluzja taka – to właśnie koncept, efektowne zwieńczenie utworu.

Wiersze Naborowskiego to wyraz obsesji przemijania. Na różne sposoby ukazuje poeta znikomość życia, poszukuje wartości trwałych, harmonii między życiem a przeznaczeniem.

Zawsze możesz o nim pisać:

  • Był jednym z najbardziej wykształconych ludzi swej epoki. Jest zaliczany do polskich poetów metafizycznych.
  • Jego obsesją była krótkość ludzkiego życia, upływ czasu, przemijanie. Najbardziej znane utwory, w których widoczna jest ta obsesja poety, to Krótkość żywota i Na toż.
  • Poeta jest także autorem utworów opartych na koncepcie – przykładem może być wiersz Na oczy królewny angielskiej.
  • W jego lirykach miłosnych można dostrzec wiele elementów petrarkistycznych.
  • Badacz literatury, Krzysztof Mrowcewicz, nazwał go w jednym ze swych artykułów poetą z cyrklem – z kilku powodów. Niezwykle zainteresowany nauką, poznał Galileusza i za dość spore pieniądze kupił sobie… cyrkiel, ówczesny „hit” nauki. To, że cyrkiel był tak modny i budzący podziw swą konstrukcją, świadczy Waleta, żalu zabraniająca Johna Donne’a, w której rozdzieleni kochankowie porównani są do ramion cyrkla. Poza tym Naborowski ujmował czas, jak udowadnia Krzysztof Mrowcewicz, nie linearnie, lecz koliście.

Skojarz ze zjawiskami i nurtami epoki

Poezja metafizyczna (patrz Mikołaj Sęp-Szarzyński)
Koncept – pomysł na atrakcyjne, niebanalne sformułowanie myśli lub całego utworu poetyckiego, mający zaskoczyć odbiorcę i wywołać u niego podziw dla wyobraźni i maestrii artysty. Konstrukcja konceptu na ogół opiera się na paradoksie, antytezie, analogii, grze językowej. Koncept to swego rodzaju wyrafinowany dowcip, którego sens bardzo często ujawniał się dopiero w zaskakującej (a czasem i humorystycznej) puencie. Koncept był zjawiskiem typowym dla poezji baroku. Nazywany był z włoska concetto lub concors discordia – zgodna niezgodność (to termin polskiego barokowego teoretyka literatury, Macieja Sarbiewskiego).

Konceptyzm – kierunek w poezji, szczególnie popularny w literaturze i sztuce baroku. Jak sama nazwa wskazuje, konceptyzm charakteryzuje się stosowaniem konceptu. Według Macieja Sarbiewskiego koncept polegał na zestawianiu przeciwstawnych zjawisk, tak aby na ich przecięciu powstała puenta powodująca zaskoczenie. To zestawienie nazwał „zgodną niezgodnością” lub „niezgodną zgodnością”. Odmianami konceptyzmu są marinizm i gongoryzm.

Twórczość Daniela Naborowskiego

Wacław Potocki

Zawsze możesz o nim pisać:

  • Poeta – ziemianin.
  • Przedstawiciel poezji ziemiańskiej.
  • Jest przedstawicielem polskiej kultury sarmackiej, ale i jej krytykiem.
  • To poeta publicysta. W swoich utworach zawarł wiele propozycji reform; był np. przeciwnikiem pospolitego ruszenia i orędownikiem reformy wojskowej.
  • To przedstawiciel nurtu sarmackiego w literaturze polskiej.
  • W Transakcji wojny chocimskiej, eposie rycerskim, opiewał cnoty rycerskie dawnych pokoleń Polaków Sarmatów.
  • Upodobał sobie motyw Polski jako przedmurza chrześcijaństwa oraz śmierci Polaka – rycerza za ojczyznę.
  • Krytykował i wyśmiewał liberum veto, nieskuteczność i anachroniczność pospolitego ruszenia, nadużywanie złotej wolności przez szlachtę, nietolerancję, ksenofobię.

Skojarz ze zjawiskami i nurtami epoki

Poezja ziemiańska – obok poezji metafizycznej i poezji dworskiej, jeden z nurtów artystycznych polskiego baroku. Poezja ziemiańska, jak można się domyślać, lansowała ideał ziemianina – dobrego szlachcica, patrioty. Jej tematyka to głównie sprawy kraju. Nie była ona tak wyrafinowana i nie posługiwała się tak wyszukanymi środkami, jak poezja metafizyczna czy dworska, gdyż autorzy ziemiańscy nie byli aż tak wykształceni i bywali w świecie.

Sarmatyzm w literaturze – sarmatyzm bardzo wyraźnie przejawił się w dziełach literackich. Mit przedmurza chrześcijaństwa był szczególnie widoczny w eposach drugiej połowy XVII w., zwłaszcza Wacława Potockiego i Wespazjana Kochowskiego (który w Psalmodii polskiej przedstawił założenia mesjanizmu sarmackiego).

 

Najważniejsze nurty w barokowej poezji polskiej

  • Poezja metafizyczna, intelektualna:

• twórczość Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego
• twórczość Daniela Naborowskiego
• twórczość Sebastiana Grabowieckiego

  • Poezja dworska:

twórczość Jana Andrzeja Morsztyna

  • Poezja ziemiańska:

• utwory Szymona Szymonowica
• Hieronima Morsztyna Światowa rozkosz

  • Poezja sarmacka:

• wiersze Wacława Potockiego
• wiersze Kaspra Miaskowskiego
• psalmy Wespazjana Kochowskiego
• Szymona Szymonowica Sielanki

 

Tematy poezji barokowej

  • Sfera zagadnień filozoficznych: człowiek i jego kondycja we wszechświecie, przemijalność istnienia, destrukcyjna siła czasu, śmierć i życie po śmierci.
  • Miłość: ulotna, zmysłowa, dworski flirt, a także ogniste, spalające, trwałe uczucie, które można przeciwstawić nawet śmierci. Miłość do Boga.
  • Patriotyzm, troska o ojczyznę, nawo­ływanie do reform. Jest tu zarówno ­kry­tyka istniejącej rzeczywistości, jak i wskrzeszenie idealnego mitu sarmackiej przeszłości.
  • Protest przeciw nietolerancji wyznaniowej (wiersze Wacława Potockiego).

 

Zobacz:

Mikołaj Sęp Szarzyński – prekursor baroku

Poezja baroku

Poezja polskiego baroku

Poezja metafizyczna barokowej Polski

Poeci baroku na maturze

Poeci barokowi – jak pisać o…

Jak poeci barokowi definiowali człowieka i jego sytuację we wszechświecie?

Polscy poeci barokowi

Barok w Polsce