Mikołaj Sęp-Szarzyński
Zawsze możesz o nim pisać:
- Ten poeta jest zaliczany do twórców barokowych, choć żył w czasach późnego renesansu. Można powiedzieć, że wyprzedził swoją epokę.
- Nazywany jest prekursorem polskiego baroku.
- Poeta ukazuje świat jako pole, gdzie człowiek toczy walkę z ciałem (własną naturą), szatanem i pokusami, które odciągają go od Boga i życia duchowego. Często posługuje się metaforyką wojenną.
- Człowiek, według Sępa, jest „wątły, niebaczny, rozdwojony w sobie”.
- Marność świata, groza śmierci, krótkość i bylejakość życia oraz świadomość bycia grzesznikiem sprawiają, że człowiek szuka ratunku w Bogu.
- Jego utwory cechuje wyrafinowany styl i skomplikowana składnia.
- Zaliczany jest do polskich poetów metafizycznych.
Skojarz ze zjawiskami i nurtami epoki
Poezja metafizyczna – jest to nurt angielskiej poezji XVII w. Jej najbardziej znani reprezentanci to John Donne, George Herbert, Richard Crashaw. Była to poezja intelektualna, erudycyjna, wyrosła z barokowego niepokoju i atmosfery niepewności typowej dla tej epoki. Poeci ci wykorzystywali niezwykłe skojarzenia, nawiązywali do kultury, nauki i sztuki. Ważnym tematem w poezji twórców metafizycznych był Bóg – przykładem mogą być Sonety święte Johna Donne’a. W liryce polskiej nurt poezji metafizycznej reprezentowali Mikołaj Sęp-Szarzyński, Daniel Naborowski, Sebastian Grabowiecki. Ten nurt poezji oddziaływał na lirykę współczesną – na twórczość takich poetów, jak Adam Zagajewski, Zbigniew Herbert, Ryszard Krynicki.
Jan Andrzej Morsztyn
Zawsze możesz o nim pisać:
- Wybitny poeta dworski.
- Mistrz konceptu.
- Polski marinista.
- Tematem jego utworów jest przede wszystkim miłość, ukazywana jako gra między kobietą a mężczyzną.
- Oprócz tego ukazywał niejednoznaczność życia, które również jest grą…
- Wiele wierszy cechuje dwuznaczność obrazowania oraz prowokujące mieszanie sfery sacrum i profanum, np. w wierszu Na krzyżyk na piersiach jednej panny.
- Miłość bardzo często rozumiana jest jako zabawa i forma (pozornej) ucieczki przed rzeczywistością. To, oczywiście, nie miłość duchowa, lecz zmysłowa, erotyczna.
- Poeta w bardzo różny sposób ukazuje miłość – porównuje ją do śmierci (Do trupa), do galer (Do galerników), do niewoli.
- Większość jego utworów to sonety – te kunsztowne wiersze są charakterystyczne dla poezji dworskiej XVII w.
Skojarz ze zjawiskami i nurtami epoki
Marinizm – nurt liryki europejskiego baroku, którego nazwa została utworzona od nazwiska włoskiego poety Giambattisty Marina. Była to poezja światowych rozkoszy, zmysłowej miłości. Cechy charakterystyczne marinizmu to wyszukane, pomysłowe i zaskakujące środki poetyckie, tematyka miłosno-dworska, obecność konceptu, poetycka gra słów. Marinizm cieszył się olbrzymią popularnością w Polce – m.in. w twórczości Stanisława Herakliusza Lubomirskiego i Jana Andrzeja Morsztyna.
Daniel Naborowski
Zawsze możesz o nim pisać:
- Był jednym z najbardziej wykształconych ludzi swej epoki. Jest zaliczany do polskich poetów metafizycznych.
- Jego obsesją była krótkość ludzkiego życia, upływ czasu, przemijanie. Najbardziej znane utwory, w których widoczna jest ta obsesja poety, to Krótkość żywota i Na toż.
- Poeta jest także autorem utworów opartych na koncepcie – przykładem może być wiersz Na oczy królewny angielskiej.
- W jego lirykach miłosnych można dostrzec wiele elementów petrarkistycznych.
- Badacz literatury, Krzysztof Mrowcewicz, nazwał go w jednym ze swych artykułów poetą z cyrklem – z kilku powodów. Niezwykle zainteresowany nauką, poznał Galileusza i za dość spore pieniądze kupił sobie… cyrkiel, ówczesny „hit” nauki. To, że cyrkiel był tak modny i budzący podziw swą konstrukcją, świadczy Waleta, żalu zabraniająca Johna Donne’a, w której rozdzieleni kochankowie porównani są do ramion cyrkla. Poza tym Naborowski ujmował czas, jak udowadnia Krzysztof Mrowcewicz, nie linearnie, lecz koliście.
Skojarz ze zjawiskami i nurtami epoki
Poezja metafizyczna (patrz Mikołaj Sęp-Szarzyński)
Koncept – pomysł na atrakcyjne, niebanalne sformułowanie myśli lub całego utworu poetyckiego, mający zaskoczyć odbiorcę i wywołać u niego podziw dla wyobraźni i maestrii artysty. Konstrukcja konceptu na ogół opiera się na paradoksie, antytezie, analogii, grze językowej. Koncept to swego rodzaju wyrafinowany dowcip, którego sens bardzo często ujawniał się dopiero w zaskakującej (a czasem i humorystycznej) puencie. Koncept był zjawiskiem typowym dla poezji baroku. Nazywany był z włoska concetto lub concors discordia – zgodna niezgodność (to termin polskiego barokowego teoretyka literatury, Macieja Sarbiewskiego).
Konceptyzm – kierunek w poezji, szczególnie popularny w literaturze i sztuce baroku. Jak sama nazwa wskazuje, konceptyzm charakteryzuje się stosowaniem konceptuJ. Według Macieja Sarbiewskiego koncept polegał na zestawianiu przeciwstawnych zjawisk, tak aby na ich przecięciu powstała puenta powodująca zaskoczenie. To zestawienie nazwał „zgodną niezgodnością” lub „niezgodną zgodnością”. Odmianami konceptyzmu są marinizm i gongoryzm.
Wacław Potocki
Zawsze możesz o nim pisać:
- Poeta – ziemianin.
- Przedstawiciel poezji ziemiańskiej.
- Jest przedstawicielem polskiej kultury sarmackiej, ale i jej krytykiem.
- To poeta publicysta. W swoich utworach zawarł wiele propozycji reform; był np. przeciwnikiem pospolitego ruszenia i orędownikiem reformy wojskowej.
- To przedstawiciel nurtu sarmackiego w literaturze polskiej.
- W Transakcji wojny chocimskiej, eposie rycerskim, opiewał cnoty rycerskie dawnych pokoleń Polaków Sarmatów.
- Upodobał sobie motyw Polski jako przedmurza chrześcijaństwa oraz śmierci Polaka – rycerza za ojczyznę.
- Krytykował i wyśmiewał liberum veto, nieskuteczność i anachroniczność pospolitego ruszenia, nadużywanie złotej wolności przez szlachtę, nietolerancję, ksenofobię.
Skojarz ze zjawiskami i nurtami epoki
Poezja ziemiańska – obok poezji metafizycznej i poezji dworskiej, jeden z nurtów artystycznych polskiego baroku. Poezja ziemiańska, jak można się domyślać, lansowała ideał ziemianina – dobrego szlachcica, patrioty. Jej tematyka to głównie sprawy kraju. Nie była ona tak wyrafinowana i nie posługiwała się tak wyszukanymi środkami, jak poezja metafizyczna czy dworska, gdyż autorzy ziemiańscy nie byli aż tak wykształceni i bywali w świecie.
Sarmatyzm w literaturze – sarmatyzm bardzo wyraźnie przejawił się w dziełach literackich. Mit przedmurza chrześcijaństwa był szczególnie widoczny w eposach drugiej połowy XVII w., zwłaszcza Wacława Potockiego i Wespazjana Kochowskiego (który w Psalmodii polskiej przedstawił założenia mesjanizmu sarmackiego).
Zobacz:
Czy zgadzasz się z twierdzeniem, że poezja baroku to przewaga formy nad treścią?
Dwory szlacheckie i dwory magnackie – dwa ośrodki twórczości barokowej