Tło epoki

Wszyscy wymienieni twórcy: Jan Andrzej Morsztyn, Daniel Naborowski i Wacław Potocki, żyli w baroku. Ta epoka całkowicie odeszła od renesansowej harmonii, ładu i humanistycznej wiary w człowieka.

Ogromną potęgą stał się Kościół katolicki. Powstał zakon jezuitów. Pod jego kontrolą szybko znalazły się nie tylko sprawy religijne, ale i niemal cała nauka, która w tej atmosferze (inkwizycja!) szybko zaczęła upadać. Ulubionymi tematami literackimi stały się relacja Bóg – człowiek, zagubienie człowieka w świecie, ambiwalencje (przeciwieństwa) jego natury, niepokój, przemijanie i czas. Aby wyrazić te uczucia, epoka wypracowała nowe, charakterystyczne dla niej środki artystyczne.


Daniel Naborowski

Wykształcony, poeta doctus (uczony).

  • Żył w latach 1573-1640. Studiował w Szwajcarii, Francji i Włoszech (medycynę i prawo). Mechaniki i astronomii uczył się u samego Galileusza.
  • Po powrocie do Polski związał się z dworem Radziwiłłów. Tam zainteresował się dyplomacją, która stała się jego profesją. Odbył wiele podróży dyplomatycznych po Europie. Był kalwinistą.
  • Zmarł w Wilnie w wieku 67 lat.

Przegląd najważniejszych wierszy

Krótkość żywota

Wiersz jest refleksją o przemijaniu pokoleń, konieczności śmierci i nieuniknionym upływie czasu. Naborowski mówi o sprawach ostatecznych z pełną swobodą i bez dramatyzmu.
Spokojnie podaje fakty:

  • każdy z nas umrze („nieboszczyka imienia nabędziesz”),
  • nie da się cofnąć czasu („Słońce więcej nie wschodzi to, które raz minie),
  • należy oswoić się z myślą o umieraniu („wielom była kolebka grobem, wielom matka ich mogiła”).

Jego dystans bierze się stąd, że jest człowiekiem doświadczonym i pełnym życiowej mądrości. Na uwagę zasługuje błyskotliwe, dynamiczne, apelujące do naszych wszystkich zmysłów (barok wysoko to cenił!) określenie życia: „dźwięk, cień, dym, wiatr, błysk, głos, punkt”.

Cnota grunt wszytkiemu

Utwór kojarzy się z fraszką Jana Kochanowskiego O żywocie ludzkim. Podobnie jak poeta renesansowy, Naborowski nazywa fraszką (rzeczą nieważną) wszystko, co ludzie uznają za istotne i wartościowe. W kilku wersach wymienia bogactwa, zaszczyty, a nawet długowieczność jako rzeczy i sprawy przemijające. Jedyną wartością, która według Naborowskiego opiera się przemijaniu, jest „sama cnota i sława, która z cnoty płynie”. Pogląd ten spotykaliśmy u Kochanowskiego (Pieśni), ale tutaj przybrał on barokowy kształt paradoksu:

Tą (cnotą), kto żyje, ma dosyć, choć nie ma niczego.


Jan Andrzej Morsztyn

Poeta i dyplomata. Reprezentował nurt baroku dworskiego.

  • Urodził się w roku 1621 w okolicach Krakowa (prawdopodobnie – w majątku Wiśnicz).
  • Jako dworzanin włączył się w prace przy wytyczaniu granicy polsko-moskiewskiej (po wojnach z Moskwą) – prawie rok spędził na Ukrainie.
  • Został sekretarzem Jana Kazimierza, wreszcie – podskarbim koronnym (odpowiednik dzisiejszego ministra skarbu).
  • Uczestniczył w misjach dyplomatycznych: do księcia Siedmiogrodu Rakoczego, do Szwecji, Berlina, Wiednia i Paryża.
  • Po elekcji Jana III Sobieskiego został skazany na wygnanie z Polski (za rzekome szpiegostwo na rzecz Francji). Schronił się właśnie we Francji (wcześniej przyjął obywatelstwo francuskie). Umarł w Paryżu, dożywszy 72 lat.

Przegląd najważniejszych wierszy

Do trupa

Sonet oparty na koncepcie – porównaniu sytuacji zmarłego i zakochanego. Dwie pierwsze zwrotki stanowią część opisową. W szeregu anafor ukazują podobieństwa między nimi

Leżysz zabity i jam też zabity,
Ty – strzałą śmierci, ja – strzałą miłości”
Dwie następne to część refleksyjna. Akcentuje ona różnice
„Ty jednak milczysz, a mój język kwili,
Ty nic nie czujesz, ja cierpię ból srodze

Wiersz zawiera zaskakujący wniosek końcowy (w formie zgrabnej puenty): lepiej być trupem niż nieszczęśliwie zakochanym.

Cuda miłości

Też sonet. Wyraża starą prawdę, że miłości nie da się pojąć rozumem, a rozum nie chroni przed zakochaniem. Ale poeta nie mówi tego wprost. Konstruuje obrazy w całości złożone z antytez i paradoksów – np. „Jak żyję, serca już nie mając?”. Przed nami kłębią się wizje ognia i wody (łzy i żar serca) oraz przychodzenia i odchodzenia od dziewczyny. Są one tak płynne, że cały wiersz pozostawia po sobie wrażenie ciągłego ruchu, czym przypomina barokowe, fantastycznie powykręcane figury.

Najważniejsze dzieła
Zbiory wierszy:

  • Kanikuła albo psia gwiazda (1647),
  • Lutnia (1661).
  • Tłumaczył Tassa i Marina. Po mistrzowsku przełożył Cyda Pierre’a Corneille’a.

Gatunek
Utwory z obydwu tomików są przykładem poezji marinistycznej. Twórcą gatunku był włoski poeta z XVII wieku, Giambattisto Marino. Według niego najważniejszym zadaniem poezji jest zdumienie i zadziwienie czytelnika. Ten cel osiągał dzięki kunsztownej formie – treść (miłość i życie dworskie) schodziła na drugi plan.

Uważał, że wiersz powinien być oparty na ciekawym i oryginalnym pomyśle (koncepcie). Zdumiewać miały stosowane przez niego zabiegi stylistyczne (długie zdania, inwersja – szyk przestawny lub świadome opuszczenie któregoś z członów zdania, pytania retoryczne, stosowanie wyliczeń) i środki poetyckie (alegorie, antytezy, anafory, hiperbole, oksymorony, paradoksy, zaskakujące puenty).

Tytuły
Kanikuła to lato, wakacje. Pora, w której częściej niż kiedy indziej wybuchają ludzkie namiętności. Psia Gwiazda zaś to widoczny wtedy na niebie Syriusz, zwany też Psem Niebieskim. W astrologii jest on uważany za patrona miłości. To uczucie jest przewodnim tematem całego tomiku.
Tytuł Lutnia nawiązuje do popularnego w baroku tomu wierszy Giambattisty Marina: La lira (Lutnia). Wiersze Morsztyna zarówno treścią, jak i formą nawiązują do eleganckiej poezji Marina.

 

Wacław Potocki

Najpłodniejszy poeta polskiego baroku. Arianin. Reprezentował nurt sarmacki.
Żył w latach 1621-1696. Walczył w wojnie kozackiej i w potopie szwedzkim. Na stałe osiadł w rodzinnym majątku Łużna na Podkarpaciu, ożenił się (również z arianką) i wiódł stateczne życie ziemianina. Po wydaniu uchwały sejmowej o wygnaniu arian (1658) mimo oporów wewnętrznych, przeszedł na katolicyzm. Ponieważ sprzyjał dawnym współwyznawcom, był pozywany przed sąd, stał się też ofiarą najazdów fanatycznej szlachty katolickiej.

Najważniejsze dzieła
Pozostawił ogromną spuściznę: poematy o tematyce biblijnej i antycznej, wiersze religijne, polityczne i okolicznościowe, fraszki, treny, romanse (powieści) wierszem.
Jego najważniejsze dzieła to:

  • epopeja Transakcja wojny chocimskiej,
  • Ogród fraszek,
  • Moralia abo rzeczy do obyczajów, nauk i przestróg… (zbiory wierszy o różnej tematyce),
  • Poczet herbów (utwory sławiące pochodzenie rodów szlacheckich).

Na uwagę zasługuje fakt, iż mimo panującej w jego epoce mody na makaronizmy dbał o piękno i czystość języka polskiego. W żadnym z jego utworów nie znajdziemy nawet najmniejszego wtrętu w języku obcym.

Przegląd najważniejszych wierszy

Wiersze Wacława Potockiego przesyca troska obywatelska i poczucie odpowiedzialności społecznej. Ten poeta – Sarmata dostrzega wiele sarmackich wad, które prowadzą do osłabienia kraju i utrudniają życie Polaków. Piętnował je w swoich wierszach.

Zbytki polskie

– potępienie szlacheckiej rozrzutności i nadmiernego przepychu:

O czymże Polska myśli i we dnie, i w nocy?
Żeby sześć zaprzęgano koni do karocy, (…)
Żeby na paniej perły albo dyjamenty,
A po służbach złociste świeciły się sprzęty…

Pospolite ruszenie – poeta piętnuje tu zanik cnót rycerskich. Współczesne wojsko polskie (wojna z Kozakami) zamiast rwać się do boju, jest ospałe i leniwe, dba nie o dobro kraju, lecz o swoje wygody:

Kto widział ludzi budzić w pierwospy? Oszalał
Pan rotmistrz, abo sobie gorzałki w czub nalał?
Niechże sam strzeże.

Nierządem Polska stoi – by zwrócić uwagę na szerzące się w Polsce bezprawie, poeta konstruuje sugestywny obraz zmarłego, który wstaje z grobu. Ale prędko do niego wraca, bo przeraziła go polska rzeczywistość: wyzysk biedoty przez możnych, anarchia i opieszałość w tworzeniu sprawiedliwych praw:

Nikt nie słucha, żaden się nie ogląda na nie” (na prawa).

Na poważne wiersze… – twórca zauważa u współczesnych upadek cnót moralnych, hołdowanie zmysłom oraz ucieczkę od rozrywek, które wymagają myślenia

Ciałem, nie duchem żyjesz, po tym cię znać, milejć
Ciało śmiechem, niż ducha westchnieniem posilić

Poezja Wacława Potockiego

.

Zapamiętaj!

Wiersze Jana Andrzeja Morsztyna doskonale nadadzą się do tematów, takich jak:

• miłość
• zabawa
• życie dworskie

Wiersze Daniela Naborowskiego wykorzystaj do tematów, takich jak:

• vanitas
• czas
• kondycja człowieka
• śmierć
• ideał urody kobiecej
• miłość
• ciało i dusza, duchowość i cielesność

Utwory Wacława Potockiego idealne będą do tematów, takich jak:

• Polska i Polacy
• sarmatyzm
• satyra
• losy państwa i narodu
• kondycja człowieka

 

Zobacz:

Wymień popularne w poezji barokowej środki stylistyczne

Co wiesz na temat barokowych poetyk?

Scharakteryzuj główne nurty w literaturze polskiego baroku

Przedstaw twórczość najważniejszych poetów polskiego baroku

Poezja Mikołaja Sępa Szarzyńskiego

Poezja Wacława Potockiego

 

Poezja Jana Andrzeja Morsztyna

Jan Andrzej Morsztyn – jak pisać o…