W pewnym uproszczeniu mówimy, że w literaturze polskiego baroku zaistniały dwa ważne, podstawowe nurty. Nurt dworski– rozwijający się na dworach magnackich i królewskim; drugi to nurt ziemiański (sarmacki) – charakterystyczny dla szlacheckich dworków ziemiańskich, odległych od miast, tętniących własnych życiem, kultywującym własne tradycje.
- Nurt dworski reprezentują: Jan Andrzej Morsztyn i Daniel Naborowski.
Ten typ literatury uprawiany był na wzór europejski, zwłaszcza modna stała się poezja włoskiego Marina, którego naśladowali także polscy poeci. Poezja dworska miała więc zaskakiwać odbiorcę, dowodzić mistrzostwa autora, wreszcie – bawić i uatrakcyjniać rozmaite dworskie spotkania. Był to nurt kosmopolityczny, czyli czerpiący z wzorów zachodnich, im składający uznanie, a z niechęcią odnoszący się do rodzimych, polskich tradycji.
- Nurt ziemiański – opanował polskie szlacheckie dworki. Inna nazwa to nurt sarmacki – od słynnej teorii o Sarmatach, bardzo rozpowszechnionej w XVII wieku. Zwany jest także „swojskim”, bo ta właśnie literatura, odmiennie niż nurt dworski, przykładała ogromną wagę do rodzimych tradycji, wręcz tworzyła własną szlachecką ideologię i swój polski rodowód uznawała za najważniejszy.
Twórcami tego nurtu są: Wacław Potocki, Jan Chryzostom Pasek.
Podział literatury baroku na dwa nurty jest wygodny, lecz nie jest pełny. Dwa nurty łatwo się pamięta – były bowiem dwory – więc „dworski” i były siedziby szlacheckie – więc „ziemiański”. Lecz były także miasta – rozwijał się zatem nurt literatury plebejskiej ze słynnym bohaterem Sowizdrzałem. Mówimy oględnie: poezja dworska, lecz już Morsztyn i Naborowski są poetami, którzy znacznie się różnią – można więc mówić co najmniej o kilku nurtach poetyckich.
Poezja metafizyczna, intelektualna:
- Mikołaj Sęp-Szarzyński
- Daniel Naborowski, twórca poezji metafizycznej, niektóre wiersze: Krótkość żywota, Cnota grunt wszystkiemu, Marność.
- Sebastian Grabowiecki. Jego utwory skupione są wokół filozoficznych pytań o byt, życie ludzkie, czas, przemijanie. Powaga tematu łączy się z kunsztowną formą i typowym dla epoki obrazowaniem.
Poezja sarmacka:
- Wacław Potocki; wybrane wiersze: Nierządem Polska stoi, Zbytki polskie, Pospolite ruszenie, epos Transakcja wojny chocimskiej;
- wiersze Kaspra Miaskowskiego;
- psalmy Wespazjana Kochowskiego;
Sielanki Szymona Szymonowica. Prezentuje wzór życia na wsi, głosi umiar, pochwałę natury, a w przypadku Potockiego porusza także problematykę patriotyczną. Głosi, by śmierć przeciwstawić miłości, by korzystać z życia właśnie ze względu na jego ulotność, sławi rozkosze życia, także ziemską, zmysłową miłość i dworski flirt.
Poezja „światowych rozkoszy”, poezja dworska:
- Szymon Zimorowic;
- Hieronima Morsztyna Światowa rozkosz;
- Stanisław Herakliusz Lubomirski;
- Jan Andrzej Morsztyn; polski przedstawiciel marinizmu, tomy poezji: Kanikuła albo psia gwiazda, Lutnia.
Poezja mieszczańsko-plebejska:
- utwory Jana z Kijan, np. Fraszki Sowizdrzała Nowego
- utwory Walentego Roździeńskiego;
- wiersze anonimowe
Głównym bohaterem tej literatury jest sowizdrzał – prześmiewca obnażający niedoskonałości świata. Literatura ta dotyczy też nowych obszarów: konfliktów i problemów miasta oraz jego społeczności.
Zobacz:
Dwory szlacheckie i dwory magnackie – dwa ośrodki twórczości barokowej