We wstępie ujmij cechy charakterystyczne epoki baroku:
Barok jest epoką niezwykle bogatą i dynamiczną. Rozwija się w tym czasie zarówno nauka, jak i sztuka. W nauce mogę choćby wymienić osiągnięcia fizyka – Newtona, w filozofii przemiany, których dokonał Kartezjusz czy Leibniz, w malarstwie – dzieła flamandzkich mistrzów, Rubensa i Rembrandta, w architekturze – słynne realizacje Berniniego i Borominiego.
Barok wziął swoją nazwę z języka portugalskiego – od dziwnej perły o niespotykanym, nieregularnym kształcie. Taka też jest ta epoka: pełna zagadek, niespodzianek, sprzeczności. Bo też zburzył wiek XVII (w przybliżeniu w tym okresie zamykamy czasy baroku) poczucie ładu i harmonii panującej w kosmosie. Zniknęła wiara w naukę Arystotelesa, zgodnie z którą ziemia i gwiazdy wypełnione dobrymi duchami tworzyły najpiękniejszą muzykę sfer. Wszechświat stał się otwartą przestrzenią, którą jakby od nowa trzeba było badać i zdobywać.
Rozwijasz swoją wypowiedź:
Taka jak wizja świata jest też poezja baroku. Spotykamy w niej wiele niespodzianek, różnorodności, bogactw. Gdy mówimy o polskiej twórczości lirycznej tego okresu, nasuwają się trzy ważne nazwiska:
- Jan Andrzej Morsztyn (1620–1693)
- Daniel Naborowski (1573–1640)
- Wacław Potocki (1621–1696)
Omawiając twórczość tych poetów, omówię jednocześnie główne nurty poezji reprezentowane przez wymienionych autorów – w dwóch opozycyjnych parach:
- A. Poezja dworska (Jan Andrzej Morsztyn) – poezja ziemiańska (Wacław Potocki).
- B. Poezja światowych rozkoszy (Jan Andrzej Morsztyn) – poezja wanitatywna (Daniel Naborowski).
A.
Jan Andrzej Morsztyn był blisko związany z dworem królewskim. W 1645 r. brał udział w poselstwie, które miało sprowadzić do Polski żonę Władysława IV (potem, po jego śmierci, Jana Kazimierza) – księżniczkę Marię Ludwikę Gonzagę. Z królową tą związał się on później, stając się jednym z przywódców stronnictwa francuskiego. Nic dziwnego więc, zważywszy dworską ogładę, że wiersze tego poety pełne są kunsztu i wytworności. Wiersze Morsztyna, głównie o tematyce miłosnej i towarzyskiej, cechuje niezwykła sprawność języka i warsztatu. Poeta zadziwia czytelnika niezwykłymi metaforami, szokującymi paradoksami, skomplikowanymi hiperbolami (Niestatek). Stosuje też śmiałe porównania, oryginalne epitety, a nade wszystko zaskakuje wyszukanym pomysłem poetyckim – tzw. konceptem. Znamiennym przykładem takiego poetyckiego konceptu jest wiersz Do trupa, oparty na oryginalny porównaniu sytuacji człowieka zakochanego z sytuacją umarłego:
Leżysz zabity i jam też zabity,
Ty – strzałą śmierci, ja – strzałą miłości,
Ty krwie, ja w sobie nie mam rumianości,
Ty jawne świece, ja mam płomień skryty.
Natomiast życie Wacława Potockiego związane było z gospodarowaniem na roli, żołnierką, sprawami publicznymi. Pamiętnikiem, rodzajem biografii poety-ziemianina jest Ogród fraszek. Znajduje się tam ponad 1800 utworów będących anegdotami, pouczeniami, czasem rubasznymi żartami. Ogromny zbiór spaja osoba podmiotu piszącego. Z różnorodnych epizodów wyłania się biografia średnio zamożnego szlachcica, osadzonego wśród ziemi sądeckiej, uwikłanego w rozmaite wydarzenia historyczne, osobiste, rodzinne.
B.
O Janie Andrzeju Morsztynie mówimy także jako o poecie „światowych rozkoszy”. Bo też z jego twórczości wyłania się obraz człowieka miłującego życie w jego ziemskich, zmysłowych przejawach. Uczył się Morsztyn sztuki poetyckiej u włoskiego mistrza Giambattista Marina. Włoski artysta znakomicie rozwinął zarówno nurt poezji światowych rozkoszy, jak i stał się nauczycielem bogatej techniki środków wyrazu w opisie urody życia. To od niego nauczył się Morsztyn swej sztuki konceptu.
Za sprawą Marina, ale również za przyczyną własnych rozczarowań życiowych, kształtuje się podstawowy motyw poezji Morsztyna: będzie to analiza ziemskiego zmysłowego szczęścia, które jest wprawdzie ulotne i związane z cierpieniem, ale staje się jedyną realną i osiągalną wartością. Mówiąc o światowych rozkoszach, opisuje je poeta na dwa sposoby. Jeden to wyżej wymieniony, kunsztowny, dworski. Drugi sposób opisu układa się w konwencji wiejskiego erotyku, napisanego w stylu niskim. Nie przebiera tu Morsztyn w słowach, sam mówi, że jego wiersze są „nazbyt tłuste i niezawstydne”. Nie gardzi więc autor wulgaryzmami, odsłaniając biologię miłości i rządzące nią prawa natury. Pomijając wszelkie konwenanse, w pełni korzysta z rozkoszy życia i daje temu wyraz w swoich wierszach.
Na antypodach znajduje się twórczość surowego kalwińskiego poety – Daniela Naborowskiego. Włączają się jego wiersze w tzw. nurt vanitatywny (łac. vanitas – marność, znikomość) wywodzący się z Księgi Koheleta. Motywem biblijnego dzieła są słowa „Marność nad marnościami i wszystko marność”. To hasło w sposób pośredni i bezpośredni wielokrotnie przywoływane jest przez Naborowskiego. Twórczość tego poety mówi o przemijaniu, ulotności, znikomości wszystkiego: „Dźwięk, cień, dym, wiatr, błysk, głos, punkt” (Krótkość żywota) – oto poetycka definicja ludzkiego życia. Jedyną wartością jest cnota (pojęta w duchu starożytnych jako prawość charakteru, rozumność):
Sama cnota i sława, która z cnoty płynie,
Nade wszystko ta wiecznie trwa i wiecznie słynie.
Poza tym wszystko, jako przemijające, jest marnością.
Podsumuj:
Analiza nurtów poezji barokowej pokazuje, jak wielką różnorodność tematów, problemów i stylów możemy odnaleźć w tym czasie, słusznie określanym jako epoka przeciwieństw i sprzeczności.
Jeżeli chcesz błysnąć, to dodaj kilka uwag:
- W nurcie twórczości ziemiańskiej znajduje się również pamiętnikarstwo Jana Chryzostoma Paska oraz poezja Wespazjana Kochowskiego.
- Temat światowych rozkoszy, połączony z motywem vanitas, został w interesujący sposób zrealizowany w utworze Światowa rozkosz Hieronima Morsztyna. W odpowiedzi na ten utwór Wacław Potocki napisał Rozkosz światową.
- Utwory i motywy wanitatywne były w baroku bardzo rozpowszechnione. Świadczy o tym m.in. parafraza Księgi Koheleta dokonana przez St. H. Lubomirskiego.
- Niezwykle interesującym nurtem w poezji barokowej jest neostoicyzm, wiążący się z powszechną wówczas lekturą dzieł Seneki.
Zobacz:
Jakie znasz rodzaje polskiej poezji barokowej? Podaj ich krótką charakterystykę.
Czy zgadzasz się z twierdzeniem, że poezja baroku to przewaga formy nad treścią?