Periodyzacja polskiego baroku:
- wczesny barok – od lat osiemdziesiątych XVI po dwudzieste XVII w.;
- pełny barok – od lat dwudziestych do siedemdziesiątych XVII w.;
- późny barok – od siedemdziesiątych XVII po trzydzieste XVIII w.
Możemy umieścić poezję w dworskim nurcie literatury baroku, a za jej przedstawicieli uznać Jana Andrzeja Morsztyna i Daniela Naborowskiego. Jest to rzeczywiście skrótowe potraktowanie problemu, gdyż już o tych dwóch poetach można powiedzieć, że Morsztyn tworzy poezję salonową, zmysłową, sławiącą flirt czy np. „miłosne podchody”, podczas gdy Naborowski zwraca się ku bardziej filozoficznej tematyce. A zatem – poezja barokowa nie jest tworem jednolitym, który można podsumować jednym zdaniem.
- Poezja metafizyczna – przedstawiciele tego nurtu to prekursor baroku Mikołaj Sęp-Szarzyński i Sebastian Grabowiecki. Ten typ poezji krąży wokół odwiecznego pytania: „człowiek – cóż to jest?”. Odpowiedzi ubierają poeci w rozmaite środki literackie, nie unikają grozy i makabry, ich twórczość cechuje intelektualizm, powaga tematu.
Uwaga!
Poezja metafizyczna rozwinęła się w baroku również w Hiszpanii (gongoryzm) i w Anglii. To międzynarodowy rys charakterystyczny dla barokowej Europy. Ta sama tematyka kruchości istoty ludzkiej, przemijalności życia. Natomiast ciekawostką jest nasza poezja Wacława Potockiego, polskiego poety Sarmaty. Nie tylko ze względu na sarmatyzm typowy tylko dla polskiej kultury, ale na fakt, że jest to swoista publicystyka wyrażona językiem poetyckim.
- Poezja „światowych rozkoszy” – Hieronim Morsztyn, Szymon Zimorowic. Można powiedzieć, że to poezja optymistyczna, bo, owszem, zauważa, że dramat jednostki polega na szybkości przemijania, lecz przy tym głosi, że rozkosze ziemskie to dar od Boga, że należy z nich korzystać, śmierci na przykład przeciwstawić miłość: „opisać świeckie delicyje, których każdy póki żyw, niech – jeśli chce – zażyje” – oto hasło tej poezji. Do tego nurtu zaliczamy też słynnego Jana Andrzeja Morsztyna.
- Poezja ziemiańska – w szlacheckich siedzibach oprócz pamiętnikarstwa rozwijała się także poezja. Ziemiańscy poeci, jak np. Kasper Miaskowski, a potem bardzo ważny poeta Wacław Potocki, prezentowali wzór życia na wsi, głosili także pochwałę natury, stoicką zasadę umiaru, a wieś prezentowali jako miejsce ucieczki od problemów świata doczesnego.
- Poezja mieszczańsko-plebejska. Mieszkańcy miast – lecz nie dworów i pałaców, a ludność miejska, rzemieślnicy i handlarze, także zaczęli rozwijać swój nurt literacki. Symbolem tej literatury jest Sowizdrzał, bohater poezji mieszczańsko-plebejskiej. Jej bohaterem jest człowiek – jego miejsce w machinie społecznej, jego postawa wobec konfliktów i uroków miast, wreszcie uniwersalne prawa ludzkie stanowią przedmiot rozważań „miejskiej” poezji. Wiersze krążyły często anonimowo. Twórcą, który pozostał w pamięci potomnych, był Jan z Kijan.
Powyższe nurty zajmowały się zatem tematyką filozoficzną, urokami życia doczesnego, tematem wsi, wreszcie miasta. Pamiętać trzeba jeszcze o tematach następujących:
- temat miłości – podejmuje Samuel Twardowski (Dafnis w drzewo bobkowe przemienieła się);
- temat śmierci – jest głównym tematem późnego poety baroku, księdza Józefa Baki (Uwagi o śmierci niechybnej);
- temat wojny – to domena Zbigniewa Morsztyna (np. Votum).
Uwaga!
- Za prekursora poezji barokowej uważamy Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego. Jak pamiętasz, tworzył jeszcze w wieku XVI, lecz jego poezja nosiła wiele znamion nadchodzącej epoki.
- Natomiast za spadkobiercę i kontynuatora barokowej poezji uważa się księdza Józefa Bakę – Uwagi o śmierci niechybnej ukazały się dopiero w 1766 roku.
Doceń w baroku:
- oryginalność wyobraźni artystów i ich środków wyrazu
- szacunek dla tradycji, poczucie odrębności narodowej
- filozoficzne przesłanie utworów
- ekspresję uczuć
- kreatywność wizji
- rozwój architektury, malarstwa, rzeźby
- nowatorstwo formy – poszukiwanie nowych technik twórczych.
Zobacz:
Dwory szlacheckie i dwory magnackie – dwa ośrodki twórczości barokowej
Czy potrafisz odróżnić wiersz barokowy od klasycystycznego? Jakie różnice możesz wymienić?