Barok w Polsce

Rzeczpospolita wieku XVII

Czas potęgi

• Barok, choć wiek to srebrny, nie złoty, jak jego poprzednik, był w historii Polski bardzo ważny.
• Rzeczpospolita szlachecka XVII w. obejmuje około miliona kilometrów kwadratowych!
• Terytorialnie – drugie po Ros­ji państwo w Europie.
• To w baroku ugruntował się katolicyzm, odtąd z polskością identyfikowany.
• Jest państwem wielonarodowościowym – wiążącym w jedno Polskę, Litwę, Ukrainę.
• Jest państwem demokracji szlacheckiej, warstwa szlachecka jest zamożna, patriotyczna, jej siedzibą jest polski dwór (to czasy opisane przez Henryka Sienkiewicza w Trylogii).
• Umacnia się mit domu-dworu polskiego jako symbolu polskości.
• Właśnie w XVII w. zarysował się ostry podział na szlachtę i magnaterię: tę pierw­szą swojską, tę drugą związaną z zagranicą.
• To w tym czasie ugruntowało się poczucie wielkości narodu, duma polskości, co może oznaczać miłość ojczyzny, ale i megalomanię.
• Poczucie siły umacniają zwycięstwa: nad Szwedami w dobie potopu, pokonanie Turków pod Wiedniem. Jednak wojny trapiące kraj doprowadzają do jego osłabienia. Ludziom baroku nawet się nie śniło, że Rzeczpospolita może upaść – pewni swojej potęgi, nigdy nie uwierzyliby w widmo zaborów.

Zapowiedź upadku

• Załamanie potęgi, upadek kultury – w XVII w. postępuje osłabienie państwa.
• Po sąsiedzku wyrastają ­mocarstwa takie jak Rosja i Prusy.
• Wiek wojen nie przynosi wzrostu dobrobytu, lecz nadwyręża gospodarkę państw.
• Rozrost przywilejów szlacheckich powoduje bałagan, wieczne kłótnie i osłabienie władzy królewskiej.
• Liberum veto – przywilej, który pozwalał zerwać sejm jednym szlacheckim głosem – przyczyną
• upadku de­mokracji szlacheckiej.
• Elekcje królów – rywalizacja o przychylność szlachty, zmiany, wybory nie prowadziły do stabilizacji państwa.
• Przekupstwo, opilstwo i kłótliwość szlachty prowadziła do coraz gorszego stanu w Rzeczpospolitej.

 

Specyfika polskiego baroku: sarmatyzm

• Specyfiką polskiego baroku jest sarmatyzm jako kultura szlachty polskiej i panujące wśród niej przekonania o starożytnym pochodzeniu i wyjątkowości narodu. Postawa ta wpływała na strój, obyczaj, poglądy i politykę szlachty.

• Teoria postrzegania Polski jako narodu wybranego, którą znamy z epoki romantyzmu, ugruntowała się właśnie w wieku XVII. Wymyślono ją nawet wcześniej, ale szlachcice baroku z radością ten pomysł podchwycili i rozpropagowali. Analogii dziejów Polski poszukiwano w Biblii. Za cud uznawano zwycięstwo nad Szwedami i przyznawano Polsce prymat nad innymi narodami. Wspomniany teolog Wojciech Dębołęcki pisał nawet, iż Polacy dziedziczą władzę polityczną nad światem, bo do Polski przeniesiono tron świata z Libanu…

W sztuce

• Portret trumienny – wizerunek zmarłego umieszczony na krótszym boku trumny. Najstarszy zabytek tego typu to trumienny portret króla Stefana Batorego.
• Portret sarmacki – postać szlachcica, który z reguły stoi przy stoliku. Obok: berło, księga, krucyfiks lub inny symbol urzędu Sarmaty.

Zjawiska literatury baroku

.

Porównanie epok

Wiek XVI Renesans Początek potęgi szlacheckiej.• Rozwój gospodarczy. Rzeczpospolita potęgą w Europie. Rządzą Jagiellonowie.

Wiek XVII Barok Wojny z Kozakami, Szwecją i Turcją. Kryzys gospodarczy. Ogromny wzrost przywilejów szlacheckich. Królowie elekcyjni.

Wiek XVIII Oświecenie Rządy Stanisława Augusta Poniatowskiego – mecenasa sztuki i kultury. Doba reform, Sejmu Czteroletniego. Doba rozbiorów – Polska znika z mapy świata.

.

Rzeczpospolita szlachecka – sarmacka i dworska

Dwory szlacheckie sarmatyzm – model polskiej kultury szlacheckieij, dom polski – dwór szlachecki, wiara katolicka, miłość ojczyzny, pielęgnowanie tradycji rodowych, wystawność życia – uczty, obrzędy, święta, strój – kontusz, szabla, pas słucki, niechęć do obcych mód i wzorów, sarmackie wzorce postępowania: żołnierz, obywatel, dobry gospodarz, moda na pamiętnikarstwo, poezja ziemiańska, portrety sarmackie i trumienne.

Pałace magnackie kosmopolityzm, siedziby magnackie – pałace, zamki, hołdowanie obcym modom, kontakty z zagranicznymi dworami, moda na francuski strój, fryzury i język, przepych dworskiego życia, intrygi dworskie i polityczne, poezja dworska, spektakle teatralne, tolerancja wyznaniowa, otwarcie na obce wzory, rywalizacja magnatów (Czartoryscy, Zamojscy, Radziwiłłowie) z dworem królewskim.

.

Polska szlachecka

• KRÓL
  • dwór królewski
  • XVI wiek – Kraków
  • XVII wiek – Warszawa

• MAGNATERIA
  • dwory magnackie, np.
  • Czartoryskich w Puławach
  • Branickich w Białymstoku
  • Krasickich w Krasiczynie
  • Leszczyńskich w Baranowie

• MIASTA
  • kupcy, rzemieślnicy
  • studenci
  • zalążki inteligencji
  • gołota

• WSIE
  • szlachta ziemiańska
  • dwory szlacheckie na wsiach
  • dworki zaściankowe
  • chłopi przypisani do ziemi

.

Podsumowanie – jaki był polski barok?

• Barok, choć wiek to srebrny, nie złoty, jak jego poprzednik, był w historii Polski bardzo ważny.
• To w tym czasie ugruntowało się poczucie wielkości narodu, duma polskości, co może oznaczać miłość ojczyzny, ale i megalomanię.
• To XVII w. dowiódł potęgi Polski (Szwecja, Turcja) i stał się początkiem jej słabości – stuleciem wojen i bałaganu.
• To w baroku ugruntował się katolicyzm, odtąd często z polskością identyfikowany.
• W baroku powstawał polski krajobraz dworków szlacheckich, a siedziby magnatów są dziś zabytkiem architektury. I właśnie w XVII w. zarysował się ostry podział na szlachtę i magnaterię: tę pierw­szą swojską, tę drugą związaną z zagranicą.
• Był więc barok bogaty, pełen sprzeczności, niespokojny – ale na pewno nie nudny.

Ważne wydarzenia – historia Polski w datach

• 1576 – początek panowania Stefana Batorego,
• 1587 – początek panowania Zygmunta II Wazy,
• 1596 – Warszawa stolicą Polski,
• 1600 – początek wojen ze Szwecją,
• 1632 – początek panowania Władysława IV Wazy,
• 1648 – wybuch powstania Chmielnickiego,
• 1648 – początek panowania Jana Kazimierza,
• 1655-1660 – potop szwedzki,
• 1669 – początek panowania Michała Korybuta Wiśniowieckiego,
• 1683 – bitwa pod Wiedniem,
• 1697 – początek panowania Augusta II Mocnego,
• 1704 – elekcja Stanisława Leszczyńskiego.

Ważne w baroku polskim:

• jego specyfika – ugruntowanie sarmatyzmu, demokracji szlacheckiej.
• umacnia się mit domu – dworu polskiego jako symbolu polskości.
• Król Zygmunt III Waza przenosi stolicę z Krakowa do Warszawy.
• ważny jest temat patriotyczny (Wacław Potocki).
• podobnie jak w całej Europie poeci podejmują tematy metafizyczne (Daniel Naborowski).
• powstaje twórczość dworska (Jan Andrzej Morsztyn).
• wojny trapiące kraj doprowadzają do jego osłabienia

Narodziny dzieł literackich:

• 1601 – Rytmy abo wiersze polskie Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego,
• 1647 – Kanikuła albo psia gwiazda – tom poezji Jana Andrzeja Morsztyna,
• 1661 – Lutnia – tom poezji Jana Andrzeja Morsztyna,
• 1670 – Transakcja wojny chocimskiej Wacława Potockiego,
• 1688 – Moralia, Ogród fraszek – tomy poezji Wacława Potockiego,
• 1690 – Pasek pisze Pamiętniki (wydane dopiero w 1836 r.).

Potrzebne pojęcia:

• Sarmatyzm – model kultury i poglądów szlachty polskiej.
• Konserwatyzm – postawa zachowawcza, przywiązanie do tradycji i niechęć wobec wszelkich reform oraz innowacji.
• Kosmopolityzm – postawa hołdująca obcym wzorom, zapatrzenie w zagranicę, lekceważenie własnej kultury. Kosmopolita to „obywatel świata”.
• Rokoko – ostatnia faza baroku, styl charakteryzujący się lekkością, ulotnością, wdziękiem. Oddziaływał na modę, architekturę wnętrz, sztukę użytkową, malarstwo. Mniej na literaturę – tu przejawem rokoko są utwory ulotne, okolicznościowe, jak anakreontyk.

Stany polskie:

• magnateria,
• szlachta,
• mieszczanie,
• chłopi.

 

Zobacz:

Barokowa Polska

Zjawiska literatury baroku

Twórcy polskiego baroku

Barok – życiorys kultury

BAROK – TABELA

Maturalna wiedza o baroku

 

Barok – obraz epoki

Szlachta – kultura, historia, tradycja

 

Jak usystematyzować polską literaturę baroku?

Najważniejsi poeci polskiego baroku

Poeci baroku na maturze