BAROK – XVII WIEK

• Barok przypada na czasy wojen i zarazy – dlatego będzie epoką metafizyczną, dominujące tematy to: śmierć, religia, Bóg i piekło.
• Barok rodzi się we Włoszech – jako nurt w poezji: marinizm.
• Barok nie jest w Europie jednorodny: w Hiszpanii zaowocuje poezją metafizyczną i Don Kichotem, we Francji – rozkwitem klasycyzmu i komediami Moliera.
• Barok w Polsce to szczytowa faza sarmatyzmu – u nas kultura barokowa to dwa główne nurty: ziemiański i dworski.

Okoliczności historyczne

Kontrreformacja
Ruch Kościoła powołany przeciw reformacji. W latach 1545-1563 w Trydencie obradował sobór powszechny, który podjął szereg decyzji mających przyczynić się do ochrony interesów Kościoła. Sobór uznał, że tolerancja religijna jest niemożliwa, że jest powodem zamętu i upadku norm moralnych, należy zatem uczynić wszystko, aby rozwijała się jedna tylko religia. Trybunał Inkwizycji, specjalny kościelny sąd, tropił wszelkie odstępstwa od wiary katolickiej i surowo karał heretyków. Ograniczono bardzo wolność słowa, tworząc indeks ksiąg zakazanych.

Wojna trzydziestoletnia
Jeden z najokrutniejszych konfliktów w dziejach, obejmujący swym zasięgiem niemal całą ówczesną Europę. Zaczął się od zamieszek między państwami protestanckimi a katolickimi na terenie Rzeszy Niemieckiej. Kolejne państwa przyłączały się do wojny po jednej lub drugiej stronie, pustosząc ogromne obszary Europy. Oblicza się, że u progu wojny Cesarstwo Niemieckie liczyło 16 milionów obywateli, a pod koniec – mniej niż 10 milionów. Spalone i doszczętnie zniszczone zostało około jednej trzeciej terytorium, w tym wiele bujnie rozwijających się uprzednio miast. Przyczyniło się to także do znacznego obniżenia się poziomu intelektualnego ludności. Wojnie położył kres pokój westfalski w roku 1648 – utwierdził on faktyczne rozbicie cesarstwa.

Absolutyzm
Ustrój oparty na absolutnej i bezdyskusyjnej władzy króla. Rozwijał się we Francji od czasów Ludwika XIII, ale apogeum osiągnął za czasów Ludwika XIV, zwanego Królem Słońcem, i stał się modelem wzorcowym dla Europy. Król traktowany był jako nieomylny namiestnik Boga – od Boga bowiem pochodzić miała jego władza.

Dwór królewski olśniewał coraz większym przepychem, ale społeczeństwo ubożało. Dwór był centrum polityki, kultury, mody i… intryg. Taki system doprowadzi w końcu do wybuchu rewolucji francuskiej.

Datownik

• 1600 – Hamlet Williama Szekspira

• 1600 – spalenie na stosie Giordana Bruna

• 1605 – ukazuje się Don Kichot z La Manczy Miguela Cervantesa

• 1618 – początek wojny trzydziestoletniej

• 1621
– zwycięstwo pod Chocimiem

• 1658
– wypędzenie arian z Polski

• 1664 – ukazuje się Świętoszek Moliera

• 1670 – powstaje Transakcja wojny chocimskiej Wacława Potockiego

• 1683 – odsiecz wiedeńska

Polscy królowie baroku

Zygmunt III Waza (1587-1632)

• To on przeniósł stolicę z Krakowa do Warszawy.
• Za jego czasów miała miejsce zwycięska wojna z Turcją i zwycięstwo pod Chocimiem – opisane przez Wacława Potockiego w Transakcji wojny chocimskiej.

Władysław IV Waza (1632-1648)

• To za jego czasów wybuchło powstanie Chmielnickiego na Ukrainie (opisane ponad dwieście lat później przez Sienkiewicza w Ogniem i mieczem).

Jan Kazimierz Waza (1648-1668)

• To za jego czasów miał miejsce potop – najazd Szwecji na Polskę, obrona Jasnej Góry. Jest bohaterem Potopu Henryka Sienkiewicza.
• Za jego panowania wypędzono z Polski arian.
• Ten król abdykował, wyjechał z Polski i zmarł we Francji.
• Michał Korybut Wiśniowiecki 1669-1673
• Syn polskiego magnata wsławionego podczas powstania Chmielnickiego.
• Za jego czasów zaczęły się wojny z Turcją.

Jan III Sobieski (1674-1696)

• Król, który wcześniej był hetmanem i wsławił się podczas wojny z Turcją.
• Odniósł zwycięstwo podczas odsieczy wiedeńskiej 1683
  – dowodził połączonymi siłami katolickiej Europy przeciw Turcji.
• Jest autorem listów do żony Marysieńki.Wzniósł pałac w Wilanowie.

BAROK – najważniejsze pojęcia

Nurt w poezji barokowej zapoczątkowany przez włoskiego poetę Giambattista Marina.
Ulubionym gatunkiem Marina był sonet, a większość jego utworów poświęcona była miłości. Cel, jaki stawiał poezji – zaskoczyć, zaszokować odbiorcę.
Za najwybitniejszego polskiego marinistę uważany jest Jan Andrzej Morsztyn.

Cechy marinizmu

Najważniejszy w utworze jest koncept, czyli zaskakujący pomysł na utwór – w zakresie kompozycji i treści.

Najczęstszy temat – miłość, ukazywana na różne sposoby (poeci prześcigali się w pomysłowości!).

Obowiązkowo – kunsztowna forma, nasycenie utworów figurami i tropami stylistycznymi.

Zjawisko polskie – jedno z najważniejszych w dobie staropolskiej, na wiek XVII przypada okres największego rozkwitu. Sarmatyzm to pojecie określające całokształt kultury i światopoglądu szlacheckiego. Odnosi się do sformułowanej już w XVI wieku teorii historiozoficznej, według której polska szlachta wywodzi się ze starożytnego ludu Sarmatów – miłujących wolność wyśmienitych wojowników budzących stały postrach i podziw w Rzymianach.
Przy okazji ideologia sarmacka uzasadniała system polityczny Rzeczypospolitej – demokrację szlachecką.

Owocem sarmatyzmu stała się staropolska kultura szlachecka. Złota wolność szlachecka, pewna skłonność do przepychu, umiłowanie wojaczki i tradycji, religijność. Dlatego też mówi się o postawie Sarmaty jako o stereotypowym etosie polskiej szlachty. Etos ten w czasach późniejszych bywał bardzo ostro krytykowany (oświecenie, pozytywizm, Gombrowicz), stał się jednak także elementem narodowego mitu (Pan Tadeusz, powieści historyczne Sienkiewicza).

Intelektualna, filozoficzna poezja, która pojawiła się w Hiszpanii, Anglii, także w Polsce.

Termin kojarzymy przede wszystkim z Anglią – z poezją:

• Johna Donne’a,
• Williama Szekspira,
• Herberta Spencera.

W Polsce nurt reprezentowany był przez;

• Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego,
• Sebastiana Grabowieckiego,
• Daniela Naborowskiego.

Rozwijała się obok poezji dworskiej, jest ważną gałęzią literatury barokowej.

Twórcy jej podejmowali:

• motyw vanitas,
• upływu czasu,
• znikomej kondycji człowieka,
• miłości do Boga.

Prekursorem poezji metafizycznej w Polsce był Mikołaj Sęp-Szarzyński.

Nurt w sztuce uważany za schyłkową fazę baroku. To także pewna postawa estetyczno-kulturowa.

Rokoko rozwijało się w atmosferze dworskiej. Zasługą rokoka jest rozwój sztuki użytkowej – łyżeczki, lusterka i filiżanki to prawdziwe cacka, zdumiewające misterną formą i maestrią wykonania.

Cechy rokoka

• Zerwanie z monumentalizmem, pompą, patosem.
• Swoboda, flirt, maskarady i rozrywki na łonie natury.
• Delikatność, zmysłowość, smak artystyczny.

Tabliczka pojęć z zakresu poetyki

Te pojęcia są niezbędne do odczytania poezji – i to nie tylko barokowej.

Dwaj filozofowie

Kartezjusz (René Descartes) (1595-1650)

Autor słów:

• Cogito ergo sum (Myślę, więc jestem.)

Dzieło: Krytyka czystego rozumu

Ludzki rozum, myślenie, poszukiwanie – tylko tego człowiek może być pewny, Kartezjusz odrzucał poznanie pozanaukowe.

Poszukiwał „metody” – sposobu skutecznego dochodzenia do prawdy. Zanegował dotychczasowe dokonania filozofów. Sposoby rozumowania, z którymi się zetknął, uważał za niewystarczające.

Myśl, pracę rozumu uznawał za podstawę metody pozwalającej odkryć wszelkie prawidła świata. Było to nowatorskie w czasach baroku, kiedy wielką rolę przypisywano poznaniu duchowemu, metafizycznemu.

Blaise Pascal (1623-1662)

Autor słów:

• Człowiek jest jak trzcina – najsłabsza rzecz w naturze, ale jest to trzcina myśląca.

• Serce ma swoje racje, których rozum nie zna.

Dzieło: Myśli

Pascal postrzega człowieka jako istotę wyjątkowo słabą, kruchą i samotną w kosmosie. Z drugiej jednak strony uznaje jego siłę.

Siła i tragizm człowieka tkwi w jego świadomości o śmierci. Pascal proponuje rozwiązanie – wiarę w Boga. Do ufności Bogu przekonuje słynnym zakładem, z którego wynika, że wierząc, można zyskać wszystko, a nie traci się nic. Natomiast odrzucając wiarę, można stracić wszystko – a nie zyskuje się nic.

Od niego wywodzi się najważniejszy nurt XVII wieku uznający rozum i doświadczenie za jedyną możliwość poznania świata.

Do myśli Pascala jako źródła poglądów sięgnęli XX-wieczni egzystencjaliści – ukazali samotność człowieka w kosmosie i absurd istnienia, przy tak wielu zagadkach i świadomości nieuchronności śmierci.

BAROK w Polsce – XVII WIEK

Dwa główne nurty

• kultura dworów królewskich i magnackich;
• kosmopolityzm – autorytetem dwory Europy, nie własna tradycja;
• rozwój poezji dworskiej;
• spektakle teatralne odgrywane na scenach dworskich;
• tematyka poezji – miłość, erotyka, zmysły, flirt;
• cel sztuki – rozrywka, popis kunsztem poetyckim, szokowanie;
• wzorowanie się na modach zagranicznych w obyczajowości stroju;
• moda na marinizm – pisanie w konwencji włoskiego poety Marina (konceptyzm);
• moda na posługiwanie się francuszczyzną.
• poeci: Jan Andrzej Morsztyn, Daniel Naborowski, Hieronim Morsztyn

• kultura polskiej szlachty ziemiańskiej powstająca w ziemiańskich dworach;
• mit o pochodzeniu szlachty polskiej od starożytnych Sarmatów;
• wiara w potęgę Rzeczypospolitej;
• pogarda dla obcych kultur;
• przywiązanie do tradycji narodowej;
• pielęgnacja tradycji w stroju i obyczajach;
• głoszone wartości: miłość ojczyzny, wiara katolicka, wolność szlachecka;
• rozwój poezji i pamiętnikarstwa;
• typowe tylko dla Polskiej kultury: portret trumienny i portret sarmacki.
• twórcy sarmatyzmu: Wacław Potocki (poezja), Jan Chryzostom Pasek (pamiętniki)