Włochy
Wciąż centrum kultury europejskiej, źródło emanujące nowymi pomysłami, wzorami, koncepcjami. Tutaj – tak jak pierwszy rozkwitł, tak i najwcześniej zgasł renesans, a narodziły się idee baroku. Dwa ogromnie ważne dla epoki nazwiska włoskich twórców to: Giambattista Marino i Torquato Tasso.
Najważniejsi twórcy to:
- Giambattista Marino – zawdzięczamy mu termin marinizm i nowatorską postać poezji (zwłaszcza miłosnej). To Marino zapoczątkował poezję kunsztowną, ustrojoną w moc środków stylistycznych, nastawioną na zaszokowanie odbiorcy, na swoistą rozrywkę i grę miłosną. Zaszokować miał przede wszystkim pomysł: a to niecodzienne zestawienia urody ciała i brzydoty śmierci, kontrasty, a to wymyślne powtórzenia, niezwykłe porównania obrazujące ogrom uczucia itp. Taki typ dworskiej twórczości, gdy poeta skupia się na formie, stylistyce utworu i pragnie zaskoczyć odbiorcę pomysłem na przedstawienie tematu – to właśnie marinizm. A że kluczową rolę odgrywa tu pomysł (koncept), zwie się też ten nurt w poezji konceptyzmem. Marino znalazł wielu naśladowców. W Polsce słynnym barokowym marinistą był Jan Andrzej Morsztyn.
- Torquato Tasso – autor barokowego eposu pt. Jerozolima wyzwolona wskrzesza w nowej szacie literaturę rycerską. Według Tassa poezja winna opiewać i utrwalać wielkie wydarzenia historii, pisze więc poemat bohaterski poświęcony pierwszej wyprawie krzyżowej. Jest połowa wieku XVI (pamiętajmy, że to Włochy) i wbrew klasykom – w poemacie Tassa górę bierze element liryczny, nie epicki, z wersów opowieści o rycerzach emanuje atmosfera niepokoju, smutku, zagubienia. Bohaterowie bywają bezsilni wobec niespełnionych marzeń i własnych namiętności. To zmierzch renesansu.
Hiszpania
W XVI w. największa z potęg europejskich – stąd płyną statki na podbój świata. Hiszpańscy konkwistadorzy wytyczają nowe szlaki, obejmują nowe kolonie. Arabów nie ma już na hiszpańskiej ziemi. Madryt staje się stolicą, Hiszpania rywalizuje z innymi mocarstwami o przywództwo w Europie.
Renesans był złotym wiekiem Hiszpanii, Kościół katolicki umocnił tam swą władzę jak nigdzie, tym samym zjednoczył kraj. Znakiem szczególnym Hiszpanii XVII w. będzie mistycyzm i żarliwość religijna. Tu rodzi się inkwizycja i kontrreformacja.
- To wtedy powstał Eskurial (monumentalny zespół pałacowo-klasztorno-biblioteczny).
- To wtedy tworzą malarze tej rangi co El Greco i Velázquez.
- Owocem najcenniejszym hiszpańskiej literatury będzie powieść Miquela Cervantesa Don Kichot.
Niestety, koniec wieku XVII przyniesie również zmierzch potęgi tego państwa.
Bardzo ważne przy hiszpańskim baroku pojęcia to:
- Gongoryzm – od nazwiska poety Luisa de Góngory. Jest to jakby hiszpańska odmiana marinizmu, ale tu mamy do czynienia z poezją trudną, odtwarzającą bieg myśli, naszpikowaną aluzjami do mitologii, kunsztownymi środkami poetyckimi, konceptami utrudniającymi dotarcie do istoty przesłania. Poezję taką nazywa się też kultyzmem, jako że kierowano ten typ poezji do warstw elitarnych, wykształconych.
- Mistycyzm hiszpański – to dzieła mistyków: Teresy z Ávila, Ludwika z Granady, które propagowały barokowy teocentryzm. Nawiązując do nauk Kościoła, głosiły, iż godność i potęga człowieka (bo ona jest) bierze swe źródło – od Boga.
Wielcy twórcy hiszpańskiej literatury barokowej
- Miguel Cervantes – autor Don Kichota,
- Lope de Vega – dramaty,
- Calderon de la Barca – Książę niezłomny,
- Luis de Góngora – poezje.
Anglia
Początek XVII wieku – to ten etap w dziejach literatury, który zdominowały dzieła Szekspira (przypomnijmy, iż to twórca przełomu epok, premiera Hamleta nastąpiła w 1602 r.). Do 1603 r. trwa epoka elżbietańska – rządy Elżbiety I, córki nieszczęsnej Anny Boleyn. Anglia staje się mocarstwem. Londyn będzie wkrótce największym miastem Europy. Powstaje tu pierwszy stały teatr! Na jego deskach odbywają się premiery Szekspirowskich dramatów – dzieł indywidualnego twórcy, którego trudno zaszufladkować, zamknąć w jednej epoce.
- Tymczasem z barokiem angielskim warto skojarzyć zjawisko poezji metafizycznej.
Poeci metafizyczni to John Donne, George Herbert, Henry Vanghan.
Tworzyli poezję intelektualną, bogatą w koncepty i aluzje. Nadawali utworom kunsztowną formę. Treść tej poezji też odzwierciedla ducha epoki – często kierowana jest do Boga, ujmuje kosmos jako misterną strukturę, a człowieka jako „garść prochu”, nicość, marność, mdłe robactwo. Powtarza się w niej motyw śmierci, nawet kołyska jest tu symbolem grobu. Podobne topika napotkamy w baroku polskim, choćby w twórczości Daniela Naborowskiego.
- Z siedemnastowiecznej literatury angielskiej koniecznie zapamiętać trzeba Johna Miltona i jego epos pt. Raj utracony. Treścią jest w zasadzie historia biblijna: o zemście szatana, o Adamie i Ewie grzechu pierworodnym i wygnaniu z raju. Ważną rolę odgrywa tu szatan – postać charakterystyczna dla literatury baroku. Jak na epos przystało, Milton odrysowuje sceny batalistyczne (boje aniołów z mieszkańcami piekła). Stwarza też w poemacie niezwykły świat pozaziemski – „mapę” nieba i ziemi.
John Milton żył lat sześćdziesiąt sześć. Był bardzo uczony, podobno już jako dziecko znał pięć języków. Gdy miał lat czterdzieści cztery, stracił wzrok. Aktywnie uczestniczył w życiu politycznym Anglii – był purytaninem, sekretarzem Cromwella, opowiedział się za ścięciem króla Karola I. W Raju utraconym stworzył niezwykłą kreację szatana. Nie jest to tutaj odpychający potwór, lecz skrzydlata istota z niezwykłej, niebieskiej substancji.
.
Francja
Kultura siedemnastowiecznej Francji różni się od barokowej Europy. Gdy w Anglii króluje poezja metafizyczna, w Hiszpanii Calderon, a we Włoszech Marino – we Francji kwitnie już… klasycyzm! Szybko zdominował i przyćmił twórczość barokową, szybko też Paryż urasta do potęgi stolicy europejskiej, a krystalizują się tam rządy absolutne. Właśnie we Francji głównym autorytetem, dyktatorem mody i wzorów sztuki, obyczajów staje się dwór królewski Króla Słońce – Ludwika XIV, który zaczyna promieniować na Europę. Ludwik XIV – absolutna gwiazda absolutyzmu oświeconego – podporządkuje sobie dworaków, stworzy ścisłą etykietę, będzie rządzić silną ręką. Dla sztuki i artystów na szczęście będzie mieć szacunek.
W Paryżu, inaczej niż w barokowej Europie, zakwitnie klasycyzm francuski. Jego teoretyk Nicolas Boileau – wyłoży, jak pisać prawidłowo, w podręczik Sztuka poetycka.
Wielcy twórcy francuskiej literatury barokowej
- Najzdolniejszym komediopisarzem okaże się Molier – i tej palmy pierwszeństwa nie odbierze mu długo, długo nikt.
- Tuż za nim podąża geniusz Pierre Corneille (Cyd) i Jean Racine.
- Tworzy największy twórca bajek – Jean de La Fontaine.
Ważne!
Styl klasycystyczny tak naprawdę będzie się rozwijał w epoce następnej, w oświeceniu. Jego źródło to, oczywiście, antyk, ale przedsionek klasycyzmu znajdziemy jeszcze w XVII-wiecznej Francji! Kraj Ludwika XIV cechuje inny klimat niż ówczesną Europę. Mistycyzm, asceza, wyrzekanie się dóbr doczesnych wydaje się tu bardzo odległe.
Nad całym krajem dominuje przepych królewskiego dworu i władza absolutna Króla Słońce. Na dworze wykształciły się specyficzne konwencje i obyczaje: obowiązuje ścisła etykieta, ale niesłychanie częste są romanse, intrygi, tajne przymierza, zdradzieckie knowania polityków i dworzan. Być może, właśnie ta obyczajowość przyczyniła się do rozwoju klasycyzmu – stylu bardzo skonwencjonalizowanego, opartego na ścisłych regułach, ale przecież także pozwalającego mówić o ludzkich namiętnościach i rozterkach.
Marinizm – co to za kierunek?
- Marinizm narodził się w XVII-wiecznych Włoszech.
- Twórcą kierunku był włoski poeta Giambattista Marino, który żył w latach 1569-1625.
- Jego błyskotliwe utwory wywarły ogromny wpływ na literaturę całej Europy. Istotą jego poezji był koncept – pomysł, w jaki sposób zaskoczyć odbiorcę, jak oryginalnie oddać myśl utworu.
- W Polsce zwolennikiem i naśladowcą Marina był Jan Andrzej Morsztyn.
Klasycyzm to ważne pojęcie
Poznałeś go przy omawianiu antyku. Oznacza nurt nawiązujący do wzorców ustalonych jeszcze przez twórców antyku, bo oni są autorytetami dla wyznawców klasycyzmu.
Zauważ różnice:
- Klasycyzm – jako epoka klasyczna – V wiek p.n.e. Ateny, czasy Peryklesa. To wówczas kanony piękna, harmonii, symetrii, ładu uznano za wartości wzorcowe. Wówczas tworzy Fidiasz – mistrz rzeźby, następuje rozwój tragedii greckiej, żyją wielcy filozofowie: Sokrates i Platon.
- Klasycyzm – jako nurt wciąż powracający w dziejach Europy i hołdujący ustalonym w antyku wzorcom piękna, wartościom, definicjom gatunków literackich. Klasyczne są dzieła poetów tworzących w myśl antycznych zasad budowy utworu i postrzegania człowieka – np. poezja Jana Kochanowskiego, klasyków współczesnych jak Czesław Miłosz. Dominuje w niektórych epokach: klasyczny będzie zatem renesans i oświecenie, a w baroku, jak się okazuje, też znajdziemy ostoje klasycyzmu – we Francji.
- Klasyczny – jako wzorzec. Klasyka filmu i literatury to kanon dzieł uważanych za doskonałe, mogące być wzorem dla innych. Klasyczny typ urody – ogólnie uznane normy piękna, klasyczny przykład: typowy, wzorcowy.
- Neoklasyczny – to z kolei termin z zakresu architektury: nawiązujący do klasycyzmu, późniejszy, utrzymany w klasycznym stylu.
Zapamiętaj!
W klasycznej Francji obowiązuje ład, harmonia, ściśle określone zasady. Odżywa poetyka Arystotelesa, ale powstają też nowe teksty tego typu, w dużej mierze wzorowane na dziele greckiego mistrza. Najważniejsze z nich to Sztuka poetycka Nicolasa Boileau, która na długo stanie się obowiązkowym podręcznikiem poetów.
Zaleca:
- opieranie się na starożytnych wzorcach, stosowanie aluzji do antyku, budowanie metafor nawiązujących do mitologii;
- w pracy twórczej kierowanie się przede wszystkim rozumem, a dopiero później uczuciami, wyobraźnią, intuicją;
- stosowanie zasady decorum – odpowiedniości stylu do treści, dbanie o dobre obyczaje, ukazywanie sensu moralnego;
- ukazywanie wzorców piękna, ładu i harmonii;
- dążenie do doskonałości – stosowanie kunsztownego stylu, pięknych metafor, lecz języka zrozumiałego, prostego;
- ukazywanie reguł rządzących światem;
- stosowanie ścisłego podziału na gatunki oraz rodzaje literackie i przestrzeganie ścisłych reguł rządzących każdym gatunkiem.
Słynne hasło Boileau brzmi: „Nic nie jest piękne poza prawdą”.
.
Ulubione gatunki klasycyzmu to:
- tragedia,
- komedia,
- epos,
- list poetycki,
- poemat dydaktyczny,
- oda, satyra,
- sielanka.
Zobacz: