Barok i renesans – dwie epoki, dwie wizje świata.
Komentarz
Temat porównawczy, który jak wszystkie tego typu polecenia zakłada, że dokonasz pewnych uproszczeń. Można się domyślać, że w tym konkretnym przypadku chodzi o pokazanie tych dwóch epok jako skontrastowanych ze sobą, propagujących odmienne wartości i postawy. Trzeba oczywiście wykazać się ogólną wiedzą na temat obu epok, ale niezaprzeczalną zaletą tego tematu jest fakt, że nie trzeba prezentować szczegółowych wiadomości (jak w wypadku poprzednich tematów), cytować…
O Święty Panie, daj, niech i my mamy
To, co mieć każesz, i Tobie oddamy.
Ty mnie przy sobie postaw, a przezpiecznie
Będę wojował i wygram statecznie.
(Sonet IV)
Forma pracy
Masz wybór – można pisać charakterystykę porównawczą albo rozprawkę. Tak sformułowany temat z łatwością da się przerobić na temat typowo rozprawkowy. Zgromadź argumenty i udowodnij, że barok i renesans prezentują dwie odmienne wizje świata.
Zwróć uwagę na:
- podstawy światopoglądowe obu epok i ich filozofie;
- zjawiska, które miały wpływ na kształt i charakter obu epok – np. na reformację i kontrreformację;
- koncepcję człowieka;
- relacje między Bogiem a człowiekiem;
- relacje między człowiekiem a społeczeństwem, człowiekiem a naturą;
- postawę wobec życia;
- wzorce osobowe obu epok.
Oczywiście, któryś z tych punktów możesz pominąć (nic złego się nie stanie, jeśli pominiesz np. filozofię). Możesz także uwzględnić dodatkowe punkty, np. preferowane gatunki literackie i środki stylistyczne, architekturę i malarstwo. Dużo zależy tu od Twojej pomysłowości i od Twojego odbioru każdej z epok.
Uwaga! W tematach takich jak ten lepiej skupić się na różnicach niż podobieństwach. Nie musisz więc gimnastykować umysłu, by odnaleźć cechy wspólne. Różnice za to są dużo łatwiejsze do wychwycenia – można powiedzieć, że czujemy je intuicyjnie.
Jak zacząć?
Zastanów się, od czego zależą różnice w charakterze poszczególnych epok. Skąd się biorą tak duże różnice miedzy nimi?
Przykład
Barok wyrósł z kryzysu ideologii renesansowej. Teza, że człowiek jest obdarzony wielką godnością, że jest prawie wszechmocny i że potrafi podporządkować sobie świat oraz kształtować swoje życie wedle własnych założeń, nagle zaczęła się sypać. Wiara w niemal nieograniczone możliwości człowieka znajdowała coraz mniej podstaw. Wizje świata w poszczególnych epokach zależą bowiem w dużej mierze od wydarzeń historycznych, filozofii oraz „zapotrzebowania społecznego”.
Co w rozwinięciu?
Porównaj obie epoki wedle opracowanego wcześniej (niekoniecznie bardzo szczegółowego) planu, np. najpierw zajmujesz się światopoglądem i propagowanymi wartościami, potem filozofią itd. Praca powinna być uporządkowana, zacznij więc od spraw „najcięższych gatunkowo”, stopniowo przechodząc do coraz to lżejszych.
Podstawy światopoglądowe i ideologia epok
- Renesans:
Najważniejszy prąd umysłowy epoki to humanizm. Humaniści podkreślali ogromny potencjał możliwości tkwiących w każdym człowieku – nie trzeba wiele, by je wydobyć i wykorzystać. Najbardziej znane hasło epoki to słowa Terencjusza: Człowiekiem jestem i nic, co ludzkie nie jest mi obce. Z optymizmem spoglądano w przyszłość – bo jakie zagrożenia mogą czyhać na człowieka o wielkiej potędze umysłu, chronionego przez opiekuńczego Boga?
Nie można nie docenić znaczenia kontrreformacji – swego rodzaju buntu przeciwko zaśniedziałym, mało twórczym i opartym tylko na schematach formach religijności. To wyraz twórczych poszukiwań, które, jak widzimy, mogły mieć miejsce także na polu religii.
- Barok:
Przynosi zupełnie nową wizję człowieczeństwa. Przede wszystkim zaczyna się kontrreformacja – zakwestionowanie odwagi człowieka renesansu i powrót do „starych porządków – zinstytucjonalizowanego Kościoła, cieszącego się coraz większym autorytetem. W Polsce, znanej dotąd jako państwo bez stosów, otwartej i tolerancyjnej, zaczyna się szerzyć nietolerancja połączona z ksenofobią. Człowiek nie czuł się już tak pewnie jak w epoce odrodzenia – przeciwnie, czuł się zagrożony niemal ze wszystkich stron. Stąd może powrót do „starego”, przedreformacyjnego typu religijności? Filozofia stoicka i epikurejska ustępuje miejsca myśli Blaise Pascala, który zgodnie z duchem epoki zdefiniował człowieka jako trzcinę myślącą.
Kondycja człowieka
- Renesans
Artystów renesansowych zdumiewa bogactwo przeżyć człowieka, jego zagadkowa, trudna do przeniknięcia natura, wyjątkowość i niepowtarzalność każdego człowieka. Dominuje wiara, że człowiek jest w stanie podnieść się nawet po najcięższych, najbardziej wyniszczających przeżyciach. Człowiek, który zachowuje cnotę, czuje się naprawdę pewnie. W tej epoce dużą rolę odgrywały także indywidualizm i duma twórcza. Wybitni poeci mieli świadomość, że zapiszą się w pamięci potomnych. Twórczość – ale tylko ta wartościowa i wielka – może zapewnić nieśmiertelność.
- Barok
Co się stało z renesansowym pragnieniem sławy? Coraz więcej utworów pozostaje w rękopisach krażących wśród stosunkowo wąskiego grona; wielu artystów tworzy „do szuflady”, porzucając myśl o publikacji. Człowiek – zgodnie z formułą Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego – jest wątły, niebaczny, rozdwojony w sobie. Życie nie jest już postrzegane jako piękny dar, kopalnia nieograniczonych, nieprzebranych możliwości, lecz jako ciągła walka z samym sobą, przeciwnościami losu i rozmaitymi pokusami. Na ludzkie życie zaczęto patrzeć z perspektywy wieczności – okazuje się, że jest ono tylko chwilą, zawartą miedzy bolesnymi, smutnymi narodzinami a niepewną śmiercią.
Relacje człowiek – Bóg, człowiek – inni ludzie, człowiek – natura
- Renesans
Bóg postrzegany jest jako łaskawy i hojny władca, Wielki Artysta, który stworzył świat piękny i pełen harmonii. Jeżeli człowiek zwraca się do Niego, to po to, by Mu podziękować. Ale uwaga! Zwróć uwagę na odwrót od takiego postrzegania Boga, np. we fraszce Człowiek boże igrzysko i w Trenach.
Człowiek z sympatią i uwagą odnosi się do innych ludzi, preferuje życie zgodne z naturą. Zachwyca się pieknem krajobrazu. Nie zapomina o różnych formach aktywności jak praca twórcza, praca nad sobą i powinności obywatelskie. Stara się uczestniczyć w życiu politycznym i społecznym swojego kraju.
- Barok
Świat, chociaż oferuje mnóstwo atrakcji, postrzegany jest jako źródło zagrożenia. Uleganie pokusom świata często okazuje się zgubne. Człowiek staje się trochę „aspołeczny”, w porównaniu z życzliwym i otwartym na innych człowiekiem renesansu. Relacje z Bogiem także są skomplikowane. Bóg postrzegany jest jako ucieczka, punkt oparcia, bez którego człowiek – słaby i grzeszny – nie byłby w stanie osiągnąć życia wiecznego; jest nadzieją i szansą ocalenia, a jednak ukazywany jest jako bezosobowa siła i światłość. Do Boga nie są już zanoszone podziękowania, lecz pokorne lub dramatyczne prośby i błagania. Tak jak renesans zafascynowany był życiem, tak barok jest zafascynowany śmiercią, przemijaniem i rozkładem. W odrodzeniu dużym zainteresowaniem cieszyła się Księga Psalmów; w baroku ulubioną księgą biblijną zostaje Księga Koheleta.
Wzorce osobowe obu epok
- Renesans
Mamy trzy podstawowe wzorce: ziemianina, obywatela-patrioty i humanisty.
- Barok
Kontynuuje wzorce ziemianina i patrioty.
Jak zakończyć?
Podkreśl, że widzenie świata w obu epokach było odmienne.
Przykład
Wyidealizowana wizja człowieka i świata, ukształtowana w epoce baroku, nie wytrzymała starcia z rzeczywistością. „Pesymistyczna” wizja ukształtowana w baroku okazała się bardziej trwała i dla wielu współczesnych także o wiele bliższa prawdy.
Zauważ,
jak wiele można powiedzieć o tych dwóch epokach, gdy przypomnimy sobie preferowane przez nie gatunki i środki poetyckie. Renesans to czas pieśni – lirycznych, wymagających kunsztu poetyckiego, wyważonych w formie i w treści. Środki poetyckie wybierano raczej tradycyjne zaś paradoks i oksymoron, najpopularniejsze figury baroku są formami świata, rzeczywistości i losu człowieka.
Zobacz:
Miłość w średniowieczu, w renesansie, w baroku… Jak ukazują miłość poeci dawnych epok?
Zastanów się, jakie cechy renesansowe, a jakie barokowe dostrzegasz w poezji Sępa Szarzyńskiego.