Barok w Polsce

Renesans zwano wiekiem złotym. Barok to wiek srebrny. Polska nadal jest potężnym mocarstwem w Europie, ale powoli traci swą rangę. Wszystko przez sarmatyzm – symbol wolności i zarazem polskie przekleństwo.

 

Rzeczpospolita wieku XVII

Czas potęgi

  • Barok, choć wiek to srebrny, nie złoty, jak jego poprzednik, był w historii Polski bardzo ważny.
  • Rzeczpospolita szlachecka XVII w. obejmuje około miliona kilometrów kwadratowych!
  • Terytorialnie – drugie po Ros­ji państwo w Europie.
  • To w baroku ugruntował się katolicyzm, odtąd z polskością identyfikowany.
  • Jest państwem wielonarodowościowym – wiążącym w jedno Polskę, Litwę, Ukrainę.
  • Jest państwem demokracji szlacheckiej, warstwa szlachecka jest zamożna, patriotyczna, jej siedzibą jest polski dwór (to czasy opisane przez Sienkiewicza w Trylogii).
  • Umacnia się mit domu-dworu polskiego jako symbolu polskości.
  • Właśnie w XVII w. zarysował się ostry podział na szlachtę i magnaterię: tę pierw­szą swojską, tę drugą związaną z zagranicą.
  • To w tym czasie ugruntowało się poczucie wielkości narodu, duma polskości, co może oznaczać miłość ojczyzny, ale i megalomanię.
  • Poczucie siły umacniają zwycięstwa: nad Szwedami w dobie potopu, pokonanie Turków pod Wiedniem. Jednak wojny trapiące kraj doprowadzają do jego osłabienia. Ludziom baroku nawet się nie śniło, że Rzeczpospolita może upaść – pewni swojej potęgi, nigdy nie uwierzyliby w widmo zaborów.

Zapowiedź upadku

  • Załamanie potęgi, upadek kultury – w XVII w. postępuje osłabienie państwa.
  • Po sąsiedzku wyrastają ­mocarstwa takie jak Rosja i Prusy.
  • Wiek wojen nie przynosi wzrostu dobrobytu, lecz nadwyręża gospodarkę państw.
  • Rozrost przywilejów szlacheckich powoduje bałagan, wieczne kłótnie i osłabienie władzy królewskiej.
  • Liberum veto – przywilej, który pozwalał zerwać sejm jednym szlacheckim głosem – przyczyną upadku de­mokracji szlacheckiej.
  • Elekcje królów – rywalizacja o przychylność szlachty, zmiany, wybory nie prowadziły do stabilizacji państwa.
  • Przekupstwo, opilstwo i kłótliwość szlachty prowadziła do coraz gorszego stanu w Rzeczpospolitej.

 

Specyfika polskiego baroku: sarmatyzm

  • Specyfiką polskiego baroku jest sarmatyzm jako kultura szlachty polskiej i panujące wśród niej przekonania o starożytnym pochodzeniu i wyjątkowości narodu. Postawa ta wpływała na strój, obyczaj, poglądy i politykę szlachty.
  • Teoria postrzegania Polski jako narodu wybranego, którą znamy z epoki romantyzmu, ugruntowała się właśnie w wieku XVII. Wymyślono ją nawet wcześniej, ale szlachcice baroku z radością ten pomysł podchwycili i rozpropagowali. Analogii dziejów Polski poszukiwano w Biblii. Za cud uznawano zwycięstwo nad Szwedami i przyznawano Polsce prymat nad innymi narodami. Wspomniany teolog Wojciech Dębołęcki pisał nawet, iż Polacy dziedziczą władzę polityczną nad światem, bo do Polski przeniesiono tron świata z Libanu…

W sztuce

  • Portret trumienny – wizerunek zmarłego umieszczony na krótszym boku trumny. Najstarszy zabytek tego typu to trumienny portret króla Stefana Batorego.
  • Portret sarmacki – postać szlachcica, który z reguły stoi przy stoliku. Obok: berło, księga, krucyfiks lub inny symbol urzędu Sarmaty.

 

Porównanie epok

Wiek XVI

Renesans

  • Początek potęgi szlacheckiej.
  • Rozwój gospodarczy.
  • Rzeczpospolita potęgą w Europie.
  • Rządzą Jagiellonowie.

Wiek XVII

Barok

  • Wojny z Kozakami, Szwecją i Turcją.
  • Kryzys gospodarczy.
  • Ogromny wzrost przywilejów szlacheckich.
  • Królowie elekcyjni.

Wiek XVIII

Oświecenie

  • Rządy ostatniego króla Stanisława Augusta Poniatowskiego – mecenasa sztuki i kultury.
  • Doba reform, ratowanie ojczyzny, Sejmu Czteroletniego.
  • Doba rozbiorów – Polska znika z mapy świata.

 

Rzeczpospolita szlachecka – sarmacka i dworska

Dwory szlacheckie

  • sarmatyzm – model polskiej kultury szlacheckiej,
  • dom polski – dwór szlachecki,
  • wiara katolicka,
  • miłość ojczyzny,
  • pielęgnowanie tradycji rodowych,
  • wystawność życia – uczty, obrzędy, święta,
  • strój – kontusz, szabla, pas słucki,
  • niechęć do obcych mód i wzorów,
  • sarmackie wzorce postępowania: żołnierz, obywatel, dobry gospodarz,
  • moda na pamiętnikarstwo,
  • poezja ziemiańska,
  • portrety sarmackie i trumienne.
 Pałace magnackie

  • kosmopolityzm,
  • siedziby magnackie – pałace, zamki,
  • hołdowanie obcym modom,
  • kontakty z zagranicznymi dworami,
  • moda na francuski strój, fryzury i język,
  • przepych dworskiego życia,
  • intrygi dworskie i polityczne,
  • poezja dworska,
  • spektakle teatralne,
  • tolerancja wyznaniowa,
  • otwarcie na obce wzory,
  • rywalizacja magnatów (Czartoryscy, Zamojscy, Radziwiłłowie) z dworem królewskim.

.

Polska szlachecka

  • KRÓL

    • dwór królewski
    • XVI wiek – Kraków
    • XVII wiek – Warszawa

  • MAGNATERIA

    • dwory magnackie, np.
    • Czartoryskich w Puławach
    • Branickich w Białymstoku
    • Krasickich w Krasiczynie
    • Leszczyńskich w Baranowie

  • MIASTA

    • kupcy, rzemieślnicy
    • studenci
    • zalążki inteligencji
    • gołota

  • WSIE

    • szlachta ziemiańska
    • dwory szlacheckie na wsiach
    • dworki zaściankowe
    • chłopi przypisani do ziemi

 

Podsumowanie – jaki był polski barok?

  • Barok, choć wiek to srebrny, nie złoty, jak jego poprzednik, był w historii Polski bardzo ważny.
  • To w tym czasie ugruntowało się poczucie wielkości narodu, duma polskości, co może oznaczać miłość ojczyzny, ale i megalomanię.
  • To XVII w. dowiódł potęgi Polski (Szwecja, Turcja) i stał się początkiem jej słabości – stuleciem wojen i bałaganu.
  • To w baroku ugruntował się katolicyzm, odtąd często z polskością identyfikowany.
  • W baroku powstawał polski krajobraz dworków szlacheckich, a siedziby magnatów są dziś zabytkiem architektury. I właśnie w XVII w. zarysował się ostry podział na szlachtę i magnaterię: tę pierw­szą swojską, tę drugą związaną z zagranicą.
  • Był więc barok bogaty, pełen sprzeczności, niespokojny – ale na pewno nie nudny.

Ważne wydarzenia – historia Polski w datach

  • 1576 – początek panowania Stefana Batorego,
  • 1587 – początek panowania Zygmunta II Wazy,
  • 1596 – Warszawa stolicą Polski,
  • 1600 – początek wojen ze Szwecją,
  • 1632 – początek panowania Władysława IV Wazy,
  • 1648 – wybuch powstania Chmielnickiego,
  • 1648 – początek panowania Jana Kazimierza,
  • 1655 – 1660 – potop szwedzki,
  • 1669 – początek panowania Michała Korybuta Wiśniowieckiego,
  • 1683 – bitwa pod Wiedniem,
  • 1697 – początek panowania Augusta II Mocnego,
  • 1704 – elekcja Stanisława Leszczyńskiego.

Ważne w baroku polskim:

  • jego specyfika – ugruntowanie sarmatyzmu, demokracji szlacheckiej;
  • umacnia się mit domu – dworu polskiego jako symbolu polskości;
  • Król Zygmunt III Waza przenosi stolicę z Krakowa do Warszawy;
  • ważny jest temat patriotyczny (Wacław Potocki);
  • podobnie jak w całej Europie poeci podejmują tematy metafizyczne (Daniel Naborowski);
  • powstaje twórczość dworska (Jan Andrzej Morsztyn);
  • wojny trapiące kraj doprowadzają do jego osłabienia.

Narodziny dzieł literackich:

  • 1601 – Rytmy abo wiersze polskie Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego,
  • 1647 – Kanikuła albo psia gwiazda – tom poezji Jana Andrzeja Morsztyna,
  • 1661 – Lutnia – tom poezji Jana Andrzeja Morsztyna,
  • 1670 – Transakcja wojny chocimskiej Wacława Potockiego,
  • 1688 – Moralia, Ogród fraszek – tomy poezji Wacława Potockiego,
  • 1690 – Pasek pisze Pamiętniki (wydane dopiero w 1836 r.).

Potrzebne pojęcia:

  • Sarmatyzm – model kultury i poglądów szlachty polskiej.
  • Konserwatyzm – postawa zachowawcza, przywiązanie do tradycji i niechęć wobec wszelkich reform oraz innowacji.
  • Kosmopolityzm – postawa hołdująca obcym wzorom, zapatrzenie w zagranicę, lekceważenie własnej kultury. Kosmopolita to „obywatel świata”.
  • Rokoko – ostatnia faza baroku, styl charakteryzujący się lekkością, ulotnością, wdziękiem.
    Oddziaływał na modę, architekturę wnętrz, sztukę użytkową, malarstwo. Mniej na literaturę – tu przejawem rokoko są utwory ulotne, okolicznościowe, jak anakreontyk.
  • Emblemat – forma twórczoś­ci charakterystyczna dla XVII w. Polega na połączeniu obrazu i słowa, składa się z trzech części: motta, ilustracji (zazwyczaj alegorycznej) i wiersza. Twórcą cyklu wierszy Emblemata był Zbigniew Morsztyn.

Stany polskie:

  • magnateria,
  • szlachta,
  • mieszczanie,
  • chłopi.

Facebook aleklasa 2

Zobacz:

Barok w Polsce

Oblicza sarmatyzmu

Najważniejsze pojęcia związane z barokiem

Barok w Polsce – datownik

BAROK – TABELA

TEST z wiedzy o baroku z komentarzem

Szlachta i sarmatyzm

Pamiętniki Paska dokumentem mentalności XVII-wiecznego szlachcica Sarmaty.

Wiersze Wacława Potockiego – poetyckie oblicze sarmatyzmu

Twórcy literatury baroku

Oblicza sarmatyzmu

Sarmatyzm w utworach Jana Chryzostoma Paska i Wacława Potockiego.