Sarmatyzm to jedno z najważniejszych zagadnień w kulturze polskiej. Kojarzy się z wiekiem XVII, ale przecież trwa dużo dłużej – niektóre cechy sarmackie pielęgnujemy do dziś!
Co to takiego sarmatyzm?
Szlachta polska w wiekach XVI, XVII, pragnąc podkreślić i umotywować swe znaczenie i chwałę, uważając się zarazem za potomków Sarmatów, stworzyła kulturę sarmatyzmu.
Sarmatyzm to zatem ideologia i kultura szlachty polskiej XVII i połowy XVIII wieku oparta na przekonaniu, że rycerstwo polskie i wywodząca się od niego szlachta pochodzi od starożytnych Sarmatów. Cechował ją konserwatyzm, a jednocześnie umiłowanie wolności, praw jednostki (pod warunkiem że jednostka była z warstwy szlacheckiej), zażarta religijność i patriotyzm. Niestety, to ostatnie pojęcie zostało przez Sarmatów wypaczone, a nieograniczona wolność i możliwość samodzielnego ustanawiania prawa doprowadziły Polskę do upadku.
Cechy sarmatyzmu
Nietolerancja, religijność połączona z dewocją, a także pycha, duma z pochodzenia od starożytnych wojów. Niestety, sarmatyzm stał się usprawiedliwieniem samowoli, rozrostu przywilejów, które doprowadziły do zguby kraju. Przy okazji sarmatyzmu natrafiamy w sztuce i literaturze na obrazy uczt, pijaństwa, kłótni i zwad. Jednak sarmatyzm jako ideologia znaczenie pejoratywne zyskał dopiero w dobie oświecenia. Wtedy przyczyn rozbioru Polski upatrywano w obyczajach i nieudolności szlachty.
Wacław Potocki reprezentantem sarmatyzmu w poezji
Przedstawicielem nurtu sarmackiego w polskiej poezji jest Wacław Potocki. Żył w latach 1621–1696. Jeden z najciekawszych polskich twórców XVII wieku. Był arianinem, co wpłynęło na jego losy. Nie mógł uzyskać w Polsce wyższego wykształcenia (Akademia Krakowska arian nie przyjmowała), mimo to dzięki zdolnościom i wychowaniu został wnikliwym obserwatorem i krytykiem społeczeństwa polskiego. Kiedy w 1658 roku wydano uchwałę o banicji arian z Polski, Potocki zmuszony do zmiany wyznania bądź opuszczenia kraju, wybrał tę pierwszą możliwość (został katolikiem), lecz nie mógł się z tym pogodzić. Jego żona nigdy nie zmieniła wyznania.
Należy zapamiętać go jako:
- bardzo płodnego poetę; według obliczeń znawców jest autorem około trzystu tysięcy wersów poezji!
- autora bogatego zbioru Ogrodu fraszek i Moraliów,
- poetę publicystę – zajął się w poezji wskazaniem sarmackich wad, postulował reformy, stworzył typ poezji publicystycznej,
- autora barokowego eposu polskiego – Transakcji wojny chocimskiej,
- poetę arianina, walczącego o tolerancję religijną w Polsce,
- poetę związanego z ziemią beskidzką – mieszkał w Łużnej pod Bieczem; za życia nie wydano jego utworów – doczekały się publikacji dopiero w XIX wieku.
Cechy jego poezji
- Wacław Potocki był krytykiem, ale zarazem przedstawicielem polskiej kultury sarmackiej. Wskazywał wady, ale i drogi napraw, dawne wzorce sarmackie, godne naśladowania.
- Idealizował ziemiański wzorzec życia, ale widział także problemy stanu chłopskiego – co odróżnia go od większości Sarmatów.
- Pisał wiersze-scenki, dynamiczne, pokazujące obrazki z życia szlachty. Sporo w nich pytań retorycznych, ironii, dialogów. Dzięki temu odbiorca współczesny poznaje język i obyczajowość szlachecką XVII wieku.
- Źródłami, do których się odwoływał, były Biblia i antyk.
.Ważne utwory
Pospolite ruszenie
Wiersz – obrazek prezentujący szlachtę polską na pospolitym ruszeniu przeciw Kozakom. Szlachta zamiast walczyć, śpi w namiotach, a dobosz, który chce te smaczne „pierwospy” przerwać, otrzymuje groźbę i brzydkie słowo. Scenka ze szlacheckiego obozu wojskowego jest wyraźną satyrą na Sarmatów. W wierszu Potocki formułuje zarzut wobec stanu szlacheckiego, który zaniedbuje swój podstawowy obowiązek – obronę kraju. Prezentuje postawę szlachty:
Niechże sam strzeże, jeśli tak dalece tchorzy,
A wolnej, równej szlachty sobie snem nie morzy!
Nierządem Polska stoi
Próbka publicystyki w poezji. Na początek drastyczne przypuszczenie: gdyby nieboszczyk z grobu na ojczyznę spojrzał, przerażony wróciłby w grobową czeluść. Aż tak źle się dzieje: prawo wciąż się zmienia, nikt go zresztą nie przestrzega. Możni wyzyskują biednych i wówczas mają prawo za sobą, a efektem procesów jest krzywda niewinnych.
Niechaj śpi pijany
Wacław Potocki zarzuca szlachcie przede wszystkim, że nie próbuje dostrzec nadchodzącego zagrożenia. Ślepotę szlachty na problemy ojczyzny przyrównuje do zamroczenia alkoholowego. Pijana Polska śpi – taki motyw powtórzy się w poezji Potockiego, tę wadę będzie później wytykał narodowi Krasicki, stanie się „tradycyjną” przywarą narodową. Na straży pijackiego snu stoi diabeł. Wiersz jest przestrogą przed egoizmem, zapatrzeniem się w siebie i sprzedaniem Polski.
Obraz świata
Śpi świat, pijany winem, zamrużywszy oczy ( …)
Śpi świat rówien martwemu, opiwszy się drzewu.
Pytanie ironiczne
(…)
Tak smaczny sen światu
Przerywać?
Veto albo nie pozwalam
Postulat przeciw przywilejowi liberum veto, dzięki któremu szlachta była w stanie zablokować każdą ustawę. Jeden głos posła przekupionego, czy po prostu konserwatywnego, nie dopuszczał do uchwalenia reform. Wiersz pokazuje, że to, co jest, wydaje się istotą demokracji szlacheckiej, spowoduje upadek ojczyzny. Używa następujących argumentów:
Gra słów
Niechże wedle sensu swego kto przekłada,
to będzie z łacińskiego: vae, po polsku: biada.
Apostrofa
Źle zażywasz, bękarcie, wolności sekretu,
Powetujęć pokusa kiedyś tego wetu.
Pouczenie
Bieda to, gdy zły nie pozwala
na dobre i tym słówkiem ojczyznę rozwala.
.
Zobacz:
Sarmatyzm w utworach Jana Chryzostoma Paska i Wacława Potockiego.
Jakie morały i pouczenia zawarł Wacław Potocki w swojej twórczości?