- Sarmatyzm stanowi jedno z najbardziej złożonych pojęć z zakresu dziejów kultury dawnej Polski. Odnosi się go do zespołu zjawisk obyczajowych oraz duchowej i umysłowej kultury rzeczypospolitej szlacheckiej od schyłku szesnastego wieku aż po czasy rozbiorów Polski, a nawet poza nie.
- Sarmatyzm pojmowany był jako pewien sposób myślenia o polskości i jako ziemiańsko-patriarchalny styl życia charakterystyczny dla średniej, drobnej i zaściankowej szlachty, hołdującej rodzimym wartościom.
- Ideologia sarmatyzmu oparta była na szeroko dyskutowanej tezie renesansowych kronikarzy historyków Macieja Miechowity i Marcina Bielskiego, którzy przypisywali polskiej szlachcie nad wyraz nobilitujący rodowód. Twierdzili, że pochodzi ona od starożytnych Sarmatów spokrewnionych z rodem walecznych Scytów – jeźdźców zbrojnych w łuki i miecze. Legenda głosi, że jedno z ich plemion przywędrowało z okolic Morza Czarnego nad Wisłę, założyło tu swoje osady, zdominowało tubylców i dało początek polskiemu rycerstwu, z którego z czasem ukształtowała się warstwa szlachecka.
Ten rodowód szlachta polska przyjęła z entuzjazmem. Dodawał blichtru, usprawiedliwiał jej nieograniczoną wolność osobistą, przyznawał wyjątkowy status w państwie. Ideologia sarmatyzmu zdominowała przeróżne sfery życia: politykę, kulturę, umysłowość i obyczajowość.
Początkowo pojęcie sarmatyzmu miało jak najbardziej pozytywny wydźwięk.
Utożsamiano je z zespołem największych cnót rycerskich, takich jak:
- Duma narodowa – brała się z kilku przyczyn:
- przede wszystkim z poczucia potęgi polityczno-ekonomicznej państwa polskiego,
- ze świadomości, że Polska ma wyjątkową rolę do odegrania w obronie wiary katolickiej przed barbarzyńcami,
- z przeświadczenia o doskonałości polskiego ustroju – monarchii obwarowanej szlacheckim przywilejem.
- Przywiązanie do rodzimych tradycji, kult dla spuścizny przodków – uświęcenie starych, rodzimych tradycji miało również na celu przeciwstawienie się ekspansji cudzoziemszczyzny, zwłaszcza w sferze stroju i obyczajów.
- Waleczność, odwaga, męstwo, honor – to podstawowe cechy rycerza Sarmaty.
- Umiłowanie wolności i demokracji – powyższe cechy, jak i te wymienione w poprzednim punkcie, uzasadnia ówczesna sytuacja polityczna Polski, która w wieku XVII musiała bronić swojej niezawisłości przed najazdami Turków, Szwedów i Rosjan.
- Przywiązanie do katolicyzmu, ceremonialna religijność – wzmacnia je poczucie zewnętrznego zagrożenia religii katolickiej ze strony barbarzyńców, czyli Turków i Tatarów.
- Szacunek dla praworządności, skłonność do rozstrzygania sporów na drodze sądowej.
- Opanowanie sztuki oratorskiej, umiejętność gładkiego przemawiania.
- Gościnność, wystawność, dążenie do osiągnięcia wysokiego statusu majątkowego.
Z rejestru wymienionych zalet wynika, że ideologia sarmatyzmu opierała się na bardzo szlachetnych, wzniosłych założeniach.
Niestety, ich realizacja pozostawiała wiele do życzenia. Szlachta polska nie potrafiła właściwie wyważyć proporcji, zachować umiaru, kult cnót rycerskich przyjął w rezultacie najbardziej skrajne formy. Wartości przestały być w obiektywnym rozumieniu walorami, nabrały cech największych przywar i ułomności ludzkiego charakteru.
A zatem:
- Duma narodowa przekształciła się w narodową i stanową megalomanię. Poczucie wyższości z racji przynależności do narodu o tak chlubnym rodowodzie zrodziło co najmniej dyskusyjną koncepcję mesjanistyczną, według której Polska miała być narodem wybranym, stojącym na straży nieustannie zagrożonego ze strony barbarzyńców katolicyzmu. Powodowało to samouwielbienie i przesadne poczucie własnej wyjątkowości. Megalomania stanowa prowadziła z kolei do nadużywania przywileju władzy w stosunku do ludzi z niższych warstw społecznych, a także do separatyzmu.
- Wierność tradycji – nierzadko sprzyjała zaściankowości. Prowadziła do obskurantyzmu (zacofania kulturalnego, wstecznictwa), wyzwalała ksenofobię narodową (pogardę i niechęć do cudzoziemców). Zresztą, co ciekawe, Polska broniąc się przed cudzoziemszczyzną z Zachodu, ulegała łatwo wpływom Orientu, zwłaszcza w sferze stroju i w ogóle estetyki. Strój polskiego szlachcica, składający się między innymi z kontusza, żupana, bekieszy czy ferezji, przywędrował prosto z czarnomorskich stepów. Przepych pałaców, kościołów, wystawność uczt to wszystko wymowne znaki orientalizacji gustów estetycznych i obyczajów.
- Waleczność, odwaga często przeradzały się w awanturnictwo, chęć pojedynkowania się pod byle pretekstem, przesadne poczucie honoru. Sprzyjały brawurze i nieposzanowaniu własnego życia. Nierzadko pod maską bohaterskich gestów kryła się chęć zdobycia łupów.
- Umiłowanie ideałów wolności i demokracji zamieniło się w warcholstwo. Szlachta, nadużywając praktyki liberum veto, uczyniła Polskę pośmiewiskiem Europy, doprowadziła w efekcie do jej rozbioru.
- Wierność katolicyzmowi prowadziła do religijnej ortodoksji, nietolerancji wobec innowierców, dewocji połączonej z fanatyzmem religijnym, a także wiarą w gusła i zabobony (znane procesy czarownic).
- Szacunek dla prawa często ustępował pieniactwu, braku chęci kompromisu, przekupstwu, prywacie szlacheckiej.
- Znajomość sztuki przemawiania przybierała formy gadulstwa, popisów oratorskich, makaronizowania (wtrącania słów w obcych językach). Sprzyjała demagogii.
- Gościnność, wystawność nierzadko prowadziła do pijaństwa, obżarstwa, awantur, wielkopańskich manier, życia ponad stan prowadzącego w konsekwencji do ruiny finansowej.
Wypaczenie wzniosłych ideałów sarmatyzmu spowodowało tym samym zmianę znaczenia terminu. Począwszy od oświecenia pojęcie sarmatyzmu nabrało negatywnego wydźwięku. Odnosiło się nie do zespołu cnót rycerskich, lecz oznaczało kult narodowych wad, jak: megalomania, egoizm stanowy, zacofanie, konserwatyzm, ksenofobia narodowa, fanatyzm, warcholstwo, pieniactwo, awanturnictwo, rubaszność, krewkość.
Zobacz:
Sarmatyzm w utworach Jana Chryzostoma Paska i Wacława Potockiego.