Literatura sarmacka jest „odwrotnością” dworskiej:
- dworska – ulega modom z zagranicy, postuluje wielkie wymagania co do formy,
- sarmacka – swojska, zapatrzona jest we własną szlachecką tradycję i wręcz niechętna wobec obcych wzorów, tworzy ideał Sarmaty.
Twórcami sarmatyzmu nie tylko w literaturze, lecz w obyczajach, w sposobie życia była szlachta funkcjonująca w kręgu swojego wiejsko-sąsiedzkiego środowiska.
- Głosiła wolność jednostki szlacheckiej – aż do skrajnego liberum veto;kult tradycji, włącznie z własnym tradycyjnym strojem – kontuszem.
- Wyznawała religię katolicką – bywało, że popadając w dewocję lub nietolerancję. I to właśnie stało się przyczyną tego, iż ludzie oświecenia – kulturę sarmacką określili jako etap zacofania, dewocji i ciemnoty. Oczywiście etykietka tego typu wydaje się dziś jednostronna.
Skąd wzięła się nazwa i cały mit sarmacki?
Oto – według Miechowity i Bielskiego, historyków XVI-wiecznych – polska szlachta wywodzić się miała od starożytnych Sarmatów – dzielnych wojowników spokrewnionych ze Scytami, którzy przybyli nad brzeg Wisły, tu się osiedlili i dali początek rycerstwu polskiemu. Rodowód tego typu przypadł szlachcie do gustu, stał się źródłem całej formacji kulturowej – od poczucia narodowej potęgi aż po strój na styl wschodni. Sarmatyzm był silną ideologią, oddziaływał nawet na epoki późniejsze, a w literaturze baroku reprezentują ten nurt: Jan Chryzostom Pasek (Pamiętniki) i Wacław Potocki (poezja).
Zapamiętaj!
Sarmatyzmem określa się więc całość elementów tworzących kulturę szlachty ziemiańskiej w Polsce przedrozbiorowej. Jest to formacja kulturowa, specyficzna, charakterystyczna dla Rzeczypospolitej. Nie ma w tym nic dziwnego – w Europie XVII wieku zaistniało zjawisko powstawania odrębnych kultur w państwach – przykładem klasycyzm we Francji.
W Polsce właśnie sarmatyzm, czyli – poczucie odrębności i tożsamości wewnątrz warstwy szlacheckiej, strój stylizowany na wschodnich Sarmatów (kontusz, pas itp.), obyczaje hołdujące tradycji, religijność, poczucie dumy narodowej, niechęć do zmian i obcych wpływów, poczucie odpowiedzialności za losy ojczyzny, udział w jej obronie. Wady Sarmatów (pychę, sobiepaństwo, prywatę) skrytykowali poeci baroku i oświecenia. Zalety (patriotyzm, umiłowanie tradycji, wartości religijnych) docenili późniejsi pisarze: Mickiewicz, Sienkiewicz, Dąbrowska.
Ideał szlachcica Sarmaty
Najlepszym przykładem jest pan Onufry Zagłoba z Trylogii Henryka Sienkiewicza. Można przywołać także Rejenta i Cześnika z Zemsty Fredry, Sędziego czy Jacka Soplicę z Pana Tadeusza Mickiewicza. Konkretny przykład z epoki baroku to sam Jan Chryzostom Pasek – autor i bohater Pamiętników. Sarmata kojarzy się z postawnym szlachcicem, dumnym, walecznym, lecz kłótliwym, skłonnym do bójek i do napitku, kultywującym tradycje, przekonanym o świetności polskiego ustroju złotej szlacheckiej wolności. Wzór Sarmaty wrysowany jest w Pamiętnikach Paska. Oczywiście, należy podejrzewać autora o idealizowanie pewnych faktów. Na kartach Pamiętników czytamy bowiem o prawym szlachcicu, walecznym w części o wojnach, a dobrym gospodarzu w części o życiu ziemiańskim. Sarmata jawi się jako dzielny żołnierz, patriota, obrońca przywilejów szlacheckich i wiary katolickiej, wobec którego nawet król odczuwa szacunek. Tę idealną i świetlaną wizję przyćmiewa fakt, iż jest to również szlachcic chciwy łupów, dbały o własne wygody, fanatyk w kwestiach wolności szlacheckiej – negujący i krytykujący obce zwyczaje. Sam Pasek zresztą, co wiadomo z biografii, był awanturnikiem i prowadził wieczne procesy z sąsiadami, a dwukrotnie skazany został na banicję.
Krytyka sarmatyzmu
Twórcy oświeceniowi odnosili się do Sarmatów z rezerwą, a najczęściej ostro ich krytykowali.
- Ignacy Krasicki w pierwszej części Mikołaja Doświadczyńskiego przypadków prezentuje tytułowego bohatera jako typowego młodego Sarmatę. Młody chłopak nie ma zapału do nauki – nie mogą sobie z nim dać rady ani nauczyciele, ani guwernerzy. Jego stylu życia nie można nazwać ascetycznym – próżny i głupawy Mikołaj zaciąga mnóstwo długów i ucieka przed wierzycielami. W ostatniej części powieści zaprezentowany jest z kolei jako Sarmata oświecony – mądry, doświadczony, stateczny, zainteresowany polityką i reformami we własnym majątku.
- Julian Ursyn Niemcewicz ośmiesza typowych Sarmatów, ksenofobów i zatwardziałych konserwatystów w Powrocie posła. Starosta Gadulski i jego żona są chciwi, interesowni, niezainteresowani reformami ani życiem politycznym kraju.
Najlepszym przykładem jest pan Onufry Zagłoba z Trylogii Henryka Sienkiewicza. Można przywołać także Rejenta i Cześnika z Zemsty Fredry, Sędziego czy Jacka Soplicę z Pana Tadeusza Mickiewicza. Konkretny przykład z epoki baroku to sam Jan Chryzostom Pasek – autor i bohater Pamiętników.
- Sarmata kojarzy się z postawnym szlachcicem, dumnym, walecznym, lecz kłótliwym, skłonnym do bójek i do napitku, kultywującym tradycje, przekonanym o świetności polskiego ustroju „złotej szlacheckiej wolności”.
Zobacz:
Pamiętniki Paska dokumentem mentalności XVII-wiecznego szlachcica Sarmaty.
Gdzie szukać wizerunku szlachty w literaturze po epoce baroku?