To pojęcie związane nierozerwalnie z polską kulturą szlachecką i trzeba je dobrze zrozumieć.

Sarmatyzmem nazywa się całą kulturę i wszelkie dziedziny życia ziemiańskiej szlachty polskiej:

  • ich poglądy,
  • obyczaje,
  • światopogląd,
  • poczucie jedności stanowej,
  • sposób postępowania w czasie wojny i w codziennym życiu.

Inaczej mówiąc, formacja kulturowa wytworzona przez polską szlachtę w wieku XVI, XVII, XVIII to sarmatyzm.

Szlachcice polscy uważali się za spadkobierców (potomków) starożytnego rodu Sarmatów, który miał niegdyś przybyć nad Wisłę i tu się osiedlić. Polscy Sarmaci chętnie przypisywali sobie ich dzielność, waleczność, dumę i patriotyzm, który posuwali do pogardy wobec innych narodów. Religijność – po dewocję. Kult tradycji – po wstecznictwo i konserwatyzm, zamknięcie na nowości nauki.

Cechy sarmatyzmu – to głównie:

  • złota wolność,
  • wierność tradycji,
  • religijność,
  • duma,
  • odwaga,
  • waleczność,
  • odpowiedni strój,
  • poczucie odrębności,
  • wyższości wobec innych klas,
  • za to wewnątrz – absolutna równość szlachty.

Z czasem sarmatyzm doczekał się ostrej krytyki:

  • bo wolność przerodziła się w anarchię,
  • tradycja we wstecznictwo,
  • religijność w dewocję,
  • duma w pychę,
  • odwaga w lenistwo,
  • równość – w torpedowanie polityki kraju.

O Sarmatach dobrze pisali:

  • Adam Mickiewicz (Pan Tadeusz – mit szlachty patriotycznej i prawej),
  • Aleksander Fredro (kultywuje narodowość polską),
  • Henryk Sienkiewicz (tworzy wzory rycerskie w Trylogii),
  • Eliza Orzeszkowa (wizja idealnego zaścianka w Nad Niemnem).

Dobrze – to znaczy z nutą sentymentu dla dawnej Polski i z odrobiną idealizacji.

O Sarmatach krytycznie pisali

  • siedemnastowieczni poeci barokowi, tacy jak Wacław Potocki.
  • Wytykają Sarmatom wady twórcy oświeceniowi: Julian Ursyn Niemcewicz (Powrót posła), Ignacy Krasicki, Adam Naruszewicz.
  • W zwierciadle parodii przedstawia mit polskiego dworku Witold Gombrowicz w słynnej Ferdydurke.

Zapamiętaj!
Znakomity portret Sarmaty i mentalności polskiego szlachcica stworzył Chryzostom Pasek w swoich Pamiętnikach, które są doskonałym dokumentem sarmatyzmu.

Zobacz:

Gdzie szukać wizerunku szlachty w literaturze po epoce baroku?

Szlachta – kultura, historia, tradycja

Szlachta i sarmatyzm

Oblicza sarmatyzmu

Szlachta i sarmatyzm

Obraz siedemnastowiecznej Polski

TEST z wiedzy o baroku z komentarzem