Wiek XVII był epoką wielkich twórców i wielkich dzieł. Różnie wyglądało to w różnych krajach, ze względu na uwarunkowania polityczne rodzaj władzy, nasilenie kontrreformacji, tradycje i tym podobne sprawy. Najważniejsze wydają się wydarzenia następujące.

Kolebka baroku – Włochy

Tu zrodzi się marinizm (inaczej konceptyzm) – wkrótce bardzo popularny w całej Europie. Określi i rozpowszechni typ poezji na wzór Marina – włoskiego poety. Także we Włoszech powstanie ważny epos barokowy – Jerozolima wyzwolona Torquato Tasso.

  • Giambattista Marino – włoski poeta – ojciec konceptyzmu w poezji. Zapoczątkował nowy typ poezji i nowatorskie podejście twórcy do niej. Poeta pragnie zaszokować, zaskoczyć konceptem, prześcignąć innych twórców w oryginalnym, pomysłowym przedstawieniu tematu lub osoby. W konsekwencji powstaje poezja kunsztowna, ozdobna, pełna rozmaitych chwytów, zabiegów poetyckich, nagromadzonych kontrastów, porównań. Lubił Marino anaforę i hiperbolę, wymyślne oksymorony, uderzał we wrażliwość odbiorcy opisem brzydoty – a za chwilę znów piękna. Marino należał do poetów dworskich – opisywał zatem urodę dam, uczucia do nich, flirty i waśnie kochanków. Jego poezja tak utrafiła w czytelniczce gusta, że wielu poetów zaczęło pisać w tym właśnie duchu, a w barokowej Europie ugruntował się marinizm.
  • Torquato Tasso – nazywany też poetą schyłkowego renesansu, tworzył bowiem w II połowie XVI wieku, ale w jego eposie już wiele znaleźć można cech barokowych. Jerozolima wyzwolona staje w rzędzie wielkich eposów, dotyczy zaś wyprawy krzyżowej, sięga zatem w głąb średniowiecza. Cierpienie bohaterów, niepokój, tajemniczość, baśniowość, uczuciowość dzieła sytuuje go bardziej w barokowej niż w harmonijnej poetyce renesansu. Sam Tasso wydaje się postacią tragiczną – był chory psychicznie, umieszczono go nawet w zakładzie dla obłąkanych.

 

Klasyczna Francja

Francja kardynałów (Richelieu, Mazarini) i Ludwików (od XIV po XVI) odcina się na mapie barokowej Europy. Narasta tu absolutyzm królewski, dwór francuski staje się wzorem dla innych, etykieta, wystawność, stroje, polowania, romanse… W dziedzinie literatury i sztuki – zwróciła się Francja raczej ku wzorcom klasycznym. I oto najważniejsze jej dzieła:

  • Komedie Moliera. W rozwoju gatunku – milowy krok, postać Moliera zajmuje ważne miejsce w szeregu ludzi teatru. Wydaje się, że dwa najważniejsze nazwiska twórców teatrów wieku XVII to właśnie Molier we Francji, a Szekspir (sam początek wieku) w Anglii. Najsłynniejsze komedie Moliera to: Świętoszek, Skąpiec, Mieszczanin szlachcicem, Don Juan, Mizantrop.
  • Cyd Pierra Corneille’a. Tragikomedia powstała w 1636 roku, a jest to kolejne dzieło, którego akcję umieszczono w średniowieczu (przypomnijcie sobie Tassa). Główni bohaterowie: Cyd i Chimena po wielu trudach dobrną do szczęśliwego końca. Pierre Corneille nie należał do ulubieńców dworu, nawet nie mieszkał w Paryżu, lecz na prowincji, w Rouen, gdzie wiódł spokojny żywot adwokata.
  • Tragedie Jeana Racine’a – w tym Fedra. Racine to typowy przedstawiciel francuskiego klasycyzmu – pisał tragedie, wiersze klasycznym regułom, nawet w treści podejmował wątki antyczne.
  • Jean de La Fontaine – słynny francuski twórca bajek, do literatury wprowadził tzw. „bajkę zwierzęcą”. Głosił pochwałę krótkich utworów i potrafił zawrzeć w nich wiele mądrości o człowieku. Przypomni nam się, kiedy przy oświeceniu będziemy opracowywać bajki naszego klasyka – Ignacego Krasickiego.
  • Nicolas Boileau – Sztuka poetycka. Warto zapamiętać to normatywne dzieło. Ostatnim, w jakie nieco się zagłębialiście, była wszakże starożytna Poetyka Arystotelesa! Dzieło normatywne to takie, które ustala normy tworzenia, podaje przepisy na rozmaite gatunki literackie, stosowność stylu itp. Sztuka poetycka Boileau (czyt. Bualo) stała się takim podręcznikiem poetów na wiele lat. Oczywiście – preferowała wzorce klasyczne. Dopiero romantyzm pokaże światu, że wcale tak być nie musi, że można tworzyć zupełnie inaczej niż życzy sobie tego pan Boileau.

Czy wiesz, że…
W siedemnastowiecznej Francji szalenie modny stał się teatr? Był wówczas czymś w rodzaju dzisiejszych koncertów, może nawet zastępował telewizję… Chodzono na Cyda, na włoską komedię dell’arte, i to przy niechęci Kościoła do teatru. To właśnie wówczas powstanie Komedia Francuska – do której możecie zawitać, jeśli będziecie w Paryżu. Być może właśnie przez popularność teatru największe dzieła barokowej Francji, to dzieła sceniczne.

W roku 1635 utworzono w Paryżu Akademię Francuską? Fakt godny zapamiętania, bowiem stanie się ona ośrodkiem kultury promieniującym na całą Europę. To tu będzie się ustalać, co jest doskonałe, a co nie, tu będą zapadać decyzje o gustach czytelniczych.

Co się dzieje w świecie bajek Krasickiego? Różnice i podobieństwa pomiędzy bajkami La Fontaine’a i Krasickiego.

Hiszpański „złoty wiek”

W Hiszpanii XVII wieku szalała kontrreformacja, tworzyli wielcy malarze miary Velazqueza i El Greco, budowano siedzibę cesarską – Eskurial, i… powstawały ważne dla kultury Europy dzieła literackie:

  • Don Kichot z Manchy – powieść Miguela Cervantesa o szlachcicu, który zbyt wiele przeczytał ksiąg rycerskich i wyruszył w świat, by walczyć z wiatrakami – olbrzymami. Don Kichot, donkiszoteria, walka z wiatrakami pozostały na zawsze w naszej świadomości i mowie.
  • Dramaty Lopego de Vegi – np. Rodryg, ostatni z Gotów.
  • Dramaty Calderona de la Barca – np. Książę niezłomny.
  • Poezja: np. Luis de Gongora.

Hiszpańska poezja barokowa uznawana jest za trudną: łączy kunszt i bogactwo formy z filozoficznym przesłaniem. Pełna jest aluzji do mitologii, zawiera przesłanie religijne, a odczytanie ich utrudnia skomplikowana kompozycja strof.

Uwaga! Także w Hiszpanii teatr cieszy się wielką popularnością, ludzie gromadzą się, by oglądać wędrowne trupy aktorskie. Wymieniony wyżej Lope de Vega wart jest zapamiętania jako twórca komedii spod znaku „płaszcza i szpady”. Calderon także je pisywał (były i będą lubiane), najsłynniejszą jego sztuką jest tragedia Książę niezłomny – opowieść o Don Fernandzie, męczenniku, obrońcy wiary chrześcijańskiej, który do końca bronił swojego rycerskiego honoru.

.

Anglia

Najważniejsi twórcy – Szekspir i Milton

  • Dlaczego Szekspir, skoro omawia się go w renesansie? Otóż Szekspir jest twórcą przełomu i jako taki stwarza potomnym trudności z „zakwalifikowaniem” do epoki. W jednym podręczniku umieszcza się go w renesansie (choćby dlatego, że człowiek jest wciąż w centrum szekspirowskiej uwagi, a Hamlet czasem interpretowany jest jako typowy przykład człowieka renesansu). Inne podręczniki posiadają Szekspira wpisanego w barok. Przecież największe dzieła przypadają na początek XVII wieku, przecież ludzkie namiętności i cierpienia wypełniają tragedie, a kompozycyjnie Szekspir od wzorców klasycznych jest bardzo, bardzo daleki. Cóż z nim zrobić? Żył w latach 1564-1616. Świat zawdzięcza mu refleksję nad zbrodnią Makbeta, rozterką Hamleta, zazdrością Otella… Był wielką indywidualnością. Myślę, że wystarczy umieć wskazać wartości jego dzieł. A żył – na przełomie epok.

  • John Milton – Raj utracony

    Znowu epos! (W polskim baroku też będziemy mieć epos – Wacława Potockiego). Milton podejmuje w Raju utraconym temat, za którym przepadali ludzie baroku: szatan, piekło, wygnanie z raju. Uważał, że historia Adama i Ewy niemniej godna jest poematu bohaterskiego niż wojny starożytne. Opowiada więc tę historię biblijną homeryckim stylem. Literatura zawdzięcza mu jeden z najciekawszych portretów szatana – zbuntowanego anioła, inteligentnego, przypominającego walecznego rycerza, czasem zaś uczonego teologa. I proszę nie wyobrażać go sobie z rogami, kopytkami i ogonem! U Miltona diabeł posiada skrzydła, płynną postać i dziwne ciało zwane „substancją niebieską”. Czy wiesz, że niezwykłe ilustracje do Raju utraconego Miltona stworzy angielski poeta – malarz William Blake? Nastąpi to wprawdzie za sto lat, ale odtąd będą towarzyszyć dziełu Miltona.

  • Angielska poezja metafizyczna

    Tworzą ją m.in. John Donne, George Herbert, Henry Vaughan. To prawdziwie barokowa poezja: wymaga pracy intelektu, wikła swoje przesłania w skomplikowaną formę, traktuje o przemijalności, o słabości człowieka i jego kondycji. Człowiek – to garść prochu, jego dusza splamiona jest grzechem, umiłowaniem złudnej materii. Poeci metafizyczni próbują znaleźć drogę do Boga, określić śmierć, zdefiniować i nazwać miłość. Donne’a zwie się poetą miłości, Herberta – poetą śmierci.

 

Zapamiętaj!

Gatunki uprawiane w barokowej Europie:

  • sonety – Szekspir
  • komedie – Molier, Lope de Vega, Corneille
  • tragedie – Szekspir, Corneille, Racine
  • epos – Tasso, Milton
  • tragikomedia – Corneille
  • bajki – La Fontaine
  • powieść – Cervantes
  • do tego w Polsce rozwinie się pamiętnikarstwo!

 

Zobacz:

Twórcy polskiego baroku

MARINIZM

Siedemnastowieczny klasycyzm francuski

BAROK – Test 1

Zjawiska literatury baroku

Barok – praca domowa

Polscy poeci barokowi

Pojęciownik epok: barok