Sarmatyzm
Sformułowania:
• Zjawisko sarmatyzmu – scharakteryzuj na podstawie wybranych utworów.
• „Ja-sarmata” – autoportret szlachcica polskiego i spojrzenie z boku.
• Sarmatyzm i jego literackie realizacje w baroku i epokach późniejszych.
• Motywy sarmackie w literaturze Polski XVII i XVIII w.
Zapamiętaj, że…
To wiek następny – oświecenie – tak źle ocenił sarmatyzm i wyeksponował wady sarmaty. Podtrzymywała tę opinię krytyka powojenna z ideologicznych względów. A chociaż pyszny, konserwatywny sarmata ideałem nie był, to polska literatura niesie też pełne sentymentu obrazy sarmatów i sarmatyzmu. Należą do nich:
• Komedie Aleksandra Fredry
• Pan Tadeusz Adama Mickiewicza
• Trylogia Henryka Sienkiewicza
Odwołując się do znanych Ci wierszy Daniela Naborowskiego, uzasadnij, dlaczego twórca bywa nazywany poetą vanitas.
Naborowski bywa nazywany poetą vanitas, ponieważ w swoich utworach nawiązuje do filozofii biblijnej Księgi Koheleta (Eklezjasty). Ów mędrzec stwierdził: „Vanitas vanitarum et omnia vanitas” („Marność nad marnościami i wszystko marność”). Podobną postawę odnajdujemy w wierszach Naborowskiego. Jeden z nich jest nawet zatytułowany Marność. Czytamy w nim, że „Świat hołduje marności”, czyli zachwyca się tym, co z góry jest skazane na upadek. W innym wierszu, Krótkości żywota, nazywa nasz byt „czwartą częścią mgnienia”. W liryku Do Anny wylicza to, co z czasem staje się bezużyteczne i bezwartościowe (ludzki rozum i dowcip, uroda, rozpadające się struktury państwowe). W stosunku do twórcy, który prezentuje właśnie takie widzenie rzeczywistości, trudno o celniejsze określenie niż poeta vanitas.
Jakie cechy eposu rycerskiego ma poemat Transakcja wojny chocimskiej?
Na podstawie zmieszczonych w podręczniku fragmentów eposu możemy wymienić cechy gatunkowe, które są charakterystyczne dla całego utworu. Należy do nich występowanie takich cech i elementów, jak: inwokacja; wzór bohatera – wodza; mowa przed bitwą; nasycone szczegółami sceny batalistyczne.
Z wiersza Do trupa wypisz podobieństwa i różnice, które Morsztyn pokazał między postaciami zakochanego i zmarłego.
Jak zacząć?
Jan Andrzej Morsztyn dostrzega wiele podobieństw w sytuacji zmarłego i zakochanego. Poświęca im dwie pierwsze zwrotki sonetu.
Przedstawmy swoje przemyślenia w punktach:
- Obydwaj wymienieni leżą zabici, chociaż przyczyny tego stanu są różne (strzała śmierci i strzała miłości).
- Są bladzi („Ty krwie, ja w sobie nie mam rumianości”), chociaż otacza ich ogień. W przypadku zmarłego stanowią go „jawne świece”, natomiast zakochanemu towarzyszy „ogień skryty”.
- Zmarły ma na twarzy żałobny całun i związane ręce – zakochanego od świata oddzielają zasklepione, zamknięte na jego uroki zmysły („Jam zawarł zmysły w okropnej ciemności”).
Następne strofy poświęcone są wyszukiwaniu różnic: trup milczy – język zakochanego „kwili” (płacze, użala się). Zmarły już niczego nie czuje i jest zimny jak lód – zakochany odczuwa ogromny ból i ogarniający go upał.
Jak zakończyć?
Analiza sytuacji obydwu osób prowadzi do zaskakującego i śmiałego wniosku: lepiej umrzeć, niż być nieszczęśliwie zakochanym.
Sporządź krótką notatkę na temat, jak w baroku przedstawiano alegorycznie czas i jak traktowano to pojęcie?
Czas był jednym z kluczowych pojęć kultury i sztuki baroku. Ludzi tej epoki fascynowały przemijanie i ulotność życia. Rozważali swoje miejsce w nietrwałym świecie i starali się wyrobić sobie postawę wobec nieuchronności przemijania. W plastyce przedstawiano czas jako antycznego boga Saturna (starzec ze skrzydłami). W jednym ręku trzymał sierp – symbol jego siły niszczącej, w drugiej zaś węża, który zjada własny ogon. Zetknięcie głowy i ogona tworzyło tzw. koło wieczności, symbolizowało jednocześnie początek i koniec. Natomiast nakryta głowa starca – czasu symbolizowała, że dla odkrywanej przez niego Prawdy (była jego córką) nic nie jest zakryte.
Czy w Transakcji wojny chocimskiej pojawia się wzór wodza – Sarmaty? Kto nim jest i jakimi cechami się charakteryzuje?
Epos przynosi wzór osobowy rycerza – Sarmaty. Taką osobą jest wódz wojsk polskich walczących z Turkami, Jan Karol Chodkiewicz. Jego cechy poznajemy dzięki charakterystyce bezpośredniej, która eksponuje cechy takie, jak powaga i dostojeństwo wyglądu, męstwo i nieustraszoność w boju, poczucie misji. Charakterystyka pośrednia bohatera rodzi się dzięki przytoczeniu jego mowy przed bitwą. Ma ona budzić w Polakach ducha walki. Hetman odwołuje się w niej do tradycji sarmackiej i najwyższych wartości: Boga, ojczyzny i męstwa Polaków. W tej scenie dodatkowo poznajemy możliwości oratorskie Chodkiewicza. Mówca wzrusza, przypomina krzywdy doznane, kontrastuje portrety mężnych Sarmatów z nędznymi Turkami.
Zobacz:
https://aleklasa.pl/liceum/praca-domowa-w-liceum/wypracowania-z-baroku/jaki-srodek-artystyczny-pomogl-naborowskiemu-zbudowac-koncept-w-wierszu-do-anny-na-czym-ten-koncept-polega-w-tekscie-w-wierszu-do-anny-poeta-zbudowal-wyszukany-koncept-opierajac-sie-na-anaforach
https://aleklasa.pl/liceum/praca-domowa-w-liceum/wypracowania-z-baroku/jaki-wzor-postepowania-wylania-sie-z-wiersza-marnosc-daniela-naborowskiego-czy-utwor-zacheca-do-ascezy