Sarmatyzm

Sformułowania:

• Zjawisko sarmatyzmu – scharakteryzuj na podstawie wybranych utworów.
• „Ja-sarmata” – autoportret szlachcica polskiego i spojrzenie z boku.
• Sarmatyzm i jego literackie realizacje w baroku i epokach późniejszych.
• Motywy sarmackie w literaturze Polski XVII i XVIII w.

Zapamiętaj, że…
To wiek następny – oświecenie – tak źle ocenił sarmatyzm i wyeksponował wady sarmaty. Podtrzymywała tę opinię krytyka powojenna z ideologicznych względów. A chociaż pyszny, konserwatywny sarmata ideałem nie był, to polska literatura niesie też pełne sentymentu obrazy sarmatów i sarmatyzmu. Należą do nich:

• Komedie Aleksandra Fredry
Pan Tadeusz Adama Mickiewicza
Trylogia Henryka Sienkiewicza

 

Odwołując się do znanych Ci wierszy Daniela Naborowskiego, uzasadnij, dlaczego twórca bywa nazywany poetą vanitas.

Naborowski bywa nazywany poetą vanitas, ponieważ w swoich utworach nawiązuje do filozofii biblijnej Księgi Koheleta (Eklezjasty). Ów mędrzec stwierdził: „Vanitas vanitarum et omnia vanitas” („Marność nad marnościami i wszystko marność”). Podobną postawę odnajdujemy w wierszach Naborowskiego. Jeden z nich jest nawet zatytułowany Marność. Czytamy w nim, że „Świat hołduje marności”, czyli zachwyca się tym, co z góry jest skazane na upadek. W innym wierszu, Krótkości żywota, nazywa nasz byt „czwartą częścią mgnienia”. W liryku Do Anny wylicza to, co z czasem staje się bezużyteczne i bezwartościowe (ludzki rozum i dowcip, uroda, rozpadające się struktury państwowe). W stosunku do twórcy, który prezentuje właśnie takie widzenie rzeczywistości, trudno o celniejsze określenie niż poeta vanitas.

 

Jakie cechy eposu rycerskiego ma poemat Transakcja wojny chocimskiej?

Na podstawie zmieszczonych w podręczniku fragmentów eposu możemy wymienić cechy gatunkowe, które są charakterystyczne dla całego utworu. Należy do nich występowanie takich cech i elementów, jak: inwokacja; wzór bohatera – wodza; mowa przed bitwą; nasycone szczegółami sceny batalistyczne.

 

Z wiersza Do trupa wypisz podobieństwa i różnice, które Morsztyn pokazał między postaciami zakochanego i zmarłego.

Jak zacząć?
Jan Andrzej Morsztyn dostrzega wiele podobieństw w sytuacji zmarłego i zakochanego. Poświęca im dwie pierwsze zwrotki sonetu.
Przedstawmy swoje przemyślenia w punktach:

  • Obydwaj wymienieni leżą zabici, chociaż przyczyny tego stanu są różne (strzała śmierci i strzała miłości).
  • Są bladzi („Ty krwie, ja w sobie nie mam rumianości”), chociaż otacza ich ogień. W przypadku zmarłego stanowią go „jawne świece”, natomiast zakochanemu towarzyszy „ogień skryty”.
  • Zmarły ma na twarzy żałobny całun i związane ręce – zakochanego od świata oddzielają zasklepione, zamknięte na jego uroki zmysły („Jam zawarł zmysły w okropnej ciemności”).

Następne strofy poświęcone są wyszukiwaniu różnic: trup milczy – język zakochanego „kwili” (płacze, użala się). Zmarły już niczego nie czuje i jest zimny jak lód – zakochany odczuwa ogromny ból i ogarniający go upał.

Jak zakończyć?
Analiza sytuacji obydwu osób prowadzi do zaskakującego i śmiałego wniosku: lepiej umrzeć, niż być nieszczęśliwie zakochanym.
Sporządź krótką notatkę na temat, jak w baroku przedstawiano alegorycznie czas i jak traktowano to pojęcie?

Czas był jednym z kluczowych pojęć kultury i sztuki baroku. Ludzi tej epoki fascynowały przemijanie i ulotność życia. Rozważali swoje miejsce w nietrwałym świecie i starali się wyrobić sobie postawę wobec nieuchronności przemijania. W plastyce przedstawiano czas jako antycznego boga Saturna (starzec ze skrzydłami). W jednym ręku trzymał sierp – symbol jego siły niszczącej, w drugiej zaś węża, który zjada własny ogon. Zetknięcie głowy i ogona tworzyło tzw. koło wieczności, symbolizowało jednocześnie początek i koniec. Natomiast nakryta głowa starca – czasu symbolizowała, że dla odkrywanej przez niego Prawdy (była jego córką) nic nie jest zakryte.

 

Czy w Transakcji wojny chocimskiej pojawia się wzór wodza – Sarmaty? Kto nim jest i jakimi cechami się charakteryzuje?

Epos przynosi wzór osobowy rycerza – Sarmaty. Taką osobą jest wódz wojsk polskich walczących z Turkami, Jan Karol Chodkiewicz. Jego cechy poznajemy dzięki charakterystyce bezpośredniej, która eksponuje cechy takie, jak powaga i dostojeństwo wyglądu, męstwo i nieustraszoność w boju, poczucie misji. Charakterystyka pośrednia bohatera rodzi się dzięki przytoczeniu jego mowy przed bitwą. Ma ona budzić w Polakach ducha walki. Hetman odwołuje się w niej do tradycji sarmackiej i najwyższych wartości: Boga, ojczyzny i męstwa Polaków. W tej scenie dodatkowo poznajemy możliwości oratorskie Chodkiewicza. Mówca wzrusza, przypomina krzywdy doznane, kontrastuje portrety mężnych Sarmatów z nędznymi Turkami.

 

Zobacz:

https://aleklasa.pl/liceum/praca-domowa-w-liceum/wypracowania-z-baroku/jaki-srodek-artystyczny-pomogl-naborowskiemu-zbudowac-koncept-w-wierszu-do-anny-na-czym-ten-koncept-polega-w-tekscie-w-wierszu-do-anny-poeta-zbudowal-wyszukany-koncept-opierajac-sie-na-anaforach

https://aleklasa.pl/liceum/praca-domowa-w-liceum/wypracowania-z-baroku/jaki-wzor-postepowania-wylania-sie-z-wiersza-marnosc-daniela-naborowskiego-czy-utwor-zacheca-do-ascezy

Daniel Naborowski na maturze

Twórczość Daniela Naborowskiego

Daniel Naborowski – jak pisać o…