Epoka
Barok, który jednak nie zadomowił się w XVII-wiecznej Francji. Tryumfy święcił tam klasycyzm – zwłaszcza w teatrze. Największymi przedstawicielami tego nurtu byli, obok Moliera, Pierre Corneille i Jean Baptiste Racine – znani głównie z twórczości tragicznej.
Autor
Molier to pseudonim największego francuskiego komediopisarza XVII w. Jean Baptiste Poquelin żył w latach 1622-1673. Przez kilkanaście lat wędrował z aktorską trupą. Po powrocie do Paryża założył znany do dziś teatr – Komedię Francuską i stał się ulubieńcem króla Ludwika XIV. Oskarżany był nieraz o niemoralność, prawie wszystkie jego komedie wywoływały oburzenie, zwłaszcza środowisk kościelnych. Był doskonałym obserwatorem – w swych utworach atakował obłudę, skąpstwo, snobizm, głupotę i naiwność, czyli bardzo powszechne ludzkie wady.
Ważne utwory:
- Szkoła żon,
- Skąpiec,
- Świętoszek,
- Mizantrop,
- Mieszczanin szlachcicem.
Twórca nowożytnej komedii
- Łączył w nich różne rodzaje komizmu: słowa, charakteru, sytuacji.
- Jedną z cech charakterystycznych w komediach Moliera jest indywidualizacja języka bohaterów.
- W jego utworach pojawiają się postacie z współczesnego mu życia codziennego (lokaje, służące).
- Mają one jednak tak wyraziste rysy psychologiczne, że nabierają wymiaru ponadczasowego.
- Ci przedstawiciele pospólstwa posługują się swoim, potocznym językiem, co było sprzeczne z przyjętymi kanonami poetyki klasycznej.
- Nie wymyślał Molier skomplikowanych, nierealnych intryg, tylko ośmieszał to, co widział wokół siebie, jak sam powiedział: za cel postawił sobie ściganie za pomocą uciesznych obrazów błędów epoki.
- Odbiorców często zaskakiwał zakończeniem swoich sztuk, wielekroć nieumotywowanym rozwojem akcji.
- Komedie Moliera to komedie obyczajowe – dotyczą współczesności autora.
- Wśród komediowych chwytów na czoło wysuwa się komizm charakterów (choć sytuacji i słowa też tu znajdziemy).
- Do najznakomitszych komedii Moliera należą Świętoszek i Skąpiec.
Dzieło
Świętoszek powstał w latach sześćdziesiątych XVII wieku. Molier był już wtedy znanym i cenionym dramaturgiem oraz aktorem. Tartuffe wywołał tyle oburzenia i krytyki, że nawet osoba króla nie uchroniła sztuki od pięcioletniego zakazu wystawiania. Molier atakował w swoim utworze nie tylko obłudnych chrześcijan, ale i samą religię – która według niego ogłupiała i zakładała ludziom klapki na oczy.
Gatunek
Komedia klasycystyczna, czyli oparta na komedii charakterów, sytuacji, słowa.
- Podzielona jest na akty i sceny. Początkowa sytuacja prowadzi do punktu kulminacyjnego – rozwiązania konfliktu przez zgrabną intrygę. Zachowane są klasyczne jedności miejsca, czasu, akcji.
- Sztuka respektuje zasadę decorum, czyli odpowiedniości stylu. Jest komedią, a więc dla niej przeznaczony jest styl niski. Jej bohaterowie mogą wysławiać się w zwykły, prosty sposób. Ich zachowania też są zwyczajne, chwilami nawet śmieszne i trywialne (np. Orgon wchodzi pod stół, żeby przekonać się, czy Świętoszek zaleca się do jego żony).
- Bohaterowie komedii klasycystycznej są zindywidualizowani, ale ich zachowanie pozwala na wyciąganie ogólniejszych wniosków (np. dotyczących społeczeństwa danej epoki, klasy itd.) i odkrywają prawdy o naturze człowieka.
Cechy komedii
- Wartka akcja – rodzinne kłótnie, decyzje Orgona, zdemaskowanie Tartuffe’a, próba pozbawienia Orgona majątku, aresztowanie obłudnika – wszystkie te wydarzenia miały miejsce tego samego dnia. To sprawia, że akcja toczy się naprawdę szybko i wymaga ciągłej uwagi czytelnika.
- Dowcipne dialogi – najciekawszy to chyba rozmowa Orgona z Marianną o jej ślubie z Tartuffe’em (akt II, scena 2) – właściwą rozmówczynią Orgona jest jednak Doryna, z bezpiecznej odległości komentująca decyzję swego pana.
- Szczęśliwe zakończenie (tzn. pomyślne dla pozytywnych bohaterów)– Orgon zrozumiał swój błąd, przyznał rację rodzinie, a Tartuffe został aresztowany.
- Zasada trzech jedności, obowiązująca w klasycznej komedii (a jest nią też Świętoszek):
- JEDNOŚĆ AKCJI – akcja skupia się wokół jednego wątku – zaślepienia Orgona i nikczemnej działalności Tartuffe’a.
- JEDNOŚĆ MIEJSCA – akcja rozgrywa się tylko w domu Orgona.
- JEDNOŚĆ CZASU – cała akcja rozgrywa się w ciągu jednego dnia.
Forma utworu
To klasyczna pięcioaktówka. Akcja jest jednorodna, całość dzieje się w jednym tylko miejscu – domu Orgona. Czas nie jest wyraźnie podany – nie wydaje się jednak, aby akcja trwała dłużej niż parę godzin. Możemy więc wnioskować, że Molier zachował w swym utworze klasyczną zasadę jedności czasu, miejsca i akcji. Na uwagę zasługuje ekspozycja – czyli rozpoczęcie utworu. Molier wprowadza głównego bohatera dopiero w trzecim akcie. Wcześniej pojawia się on pośrednio – to znaczy w wypowiedziach innych postaci.
Ciekawostka kompozycyjna
Najważniejsza postać w dramacie, Tartuffe, pojawia się dopiero w III akcie. Wcześniej inni bohaterowie wypowiadają o nim swoje opinie, a ciekawość czytelnika i widza wzrasta. Ten pomysł Moliera przez krytyków uznany został za doskonały.
Co się dzieje?
Czas –współczesne Molierowi lata 60. XVII w.
Miejsce akcji – Paryż, typowy dom dosyć zamożnej rodziny mieszczańskiej.
- Tartuffe żyje w biedzie. Zauważa przychodzącego do kościoła Orgona, paryskiego mieszczucha i postanawia to wykorzystać. Nadskakuje mu, udaje świętego, leży krzyżem przed ołtarzem, wreszcie ujęty tym Orgon przygarnia go do swego domu czyniąc go członkiem jego rodziny.
- Tartuffe przybieranymi pozami i świętoszkowatymi gestami zaskarbia sobie ślepe przywiązanie i miłość
- Orgona i jego matki pani Pernelle. Gotowi są uwierzyć mu we wszystkie kłamstwa i prędzej oczernić własną rodzinę niż „nabożnego” Świętoszka.
- Reszta rodziny – żona Elmira, syn, a także córka Marianna patrzy podejrzliwie na jego obłudne zachowanie.
- Orgon postanawia wydać córkę za mąż za Tartuffe’a. Marianna tymczasem kocha Walerego, jest z nim zaręczona.
- Tartuffe odsłania swe prawdziwe oblicze, umizgując się nieprzyzwoicie do żony Orgona, Elmiry. Jednak
- Orgon nie daje wiary słowom swego syna, oczerniającym Świętoszka i wyrzuca go z domu.
- Tartuffe dostaje od Orgona rękę jego córki, dziedziczy majątek Orgona, zostaje dopuszczony do wszystkich jego sekretów.
- Elmira snuje intrygę – kokietuje Tartuffe’a na oczach ukrytego Orgona. Świętoszek łapie przynętę, napastuje żonę swego dobroczyńcy. Prawda wychodzi na jaw, Orgon pojmuje swoje zaślepienie. Wypędza obłudnika, ale niestety – wcześniej przepisał mu swój majątek, a do tego powierzył szkatułkę z dokumentami siebie obciążającymi.
- Teraz Tartuffe chce wypędzić Orgona z jego domu – przybywa oficer, by go aresztować. Lecz… rozpoznaje w Świętoszku poszukiwanego przestępcę i aresztuje go.
- Gdy Tartuffe, aresztowany, opuszcza scenę, nadal pozostaje tajemnicą. Wiadomo, że znany był od dawna i poszukiwany jako oszust i złodziej, lecz nie wiadomo, co w rzeczywistości zrobił. Są to informacje, lecz tylko negatywne.
Charakterystyka Tartuffe’a
- Cel życiowy: zdobycie majątku Orgona.
- Sposób dotarcia do celu: kłamstwo, obłuda, pozorowana świętoszkowatość, romansowanie z żoną Orgona, Elwirą.
- Usposobienie:
- Tartuffe jest zimny i wyrachowany. Nie cofnie się przed największą niegodziwością. Podstępnie wkradł się w łaski Orgona – wyczuł, że ma do czynienia z człowiekiem naiwnym i podatnym na pozornie religijne hasła.
- To postać dwulicowa, bezczelna, pozbawiona wszelkich skrupułów. Nie jest w stanie niczym się przejąć, doprowadza swego dobroczyńcę do bankructwa i kompromitacji.
- Jednak przy tym nie jest Tartuffe zwykłym naciągaczem i obłudnikiem, potrafi być elokwentny i świetnie gra swoją rolę.
- Tartuffe jest mistrzem pozoru, genialnym aktorem, udaje mu się przekonać Orgona i jego matkę, że jest najpokorniejszym sługą bożym.
- Udaje pobożnego, kochającego bliźnich, pokornego, wyrzekającego się wszelkich wygód.
- Wiara, którą się chełpi jest wyłącznie na pokaz. W rzeczywistości jest wyrafinowanym oszustem, bezwzględnym i okrutnym.
- Osiągnięcia: dzięki przebiegłości, dewocji i sztuce podszycia się w idealny, pobożny charakter Tartuffe zyskuje zaufanie Orgona, bogatego i łatwowiernego człowieka. Zaślepienie pana domu z czasem staje się tak wielkie, że wyrzuci on na bruk i wydziedziczy własnego syna Damisa na rzecz Świętoszka. W ten sposób bohater już prawie osiąga swój cel – majątek prawnie mu się należy.
- Porażki: Zostaje zdemaskowany, bo ujawnił typowo ludzkie namiętności – chęć wzbogacenia się, jedzenie i kobiety…. Te ostatnie go zgubią. Kiedy Tartufffe próbuje omamić Elmirę, która swoją kokieterią i szantarzem próbuje uratować rodzinę i majatek, przekonując o swoich racjach Orgona. Namawia męża do podsłuchania jej rozmowy ze świętoszkiem, który składa żonie swego dobroczyńcy niemoralne propozycje. W ten sposób wpada w pułapkę. Ostatni akt dostarcza nowych informacji – okazuje się, że Tartuffe był od dawna poszukiwanym złoczyńcą, a Orgon nie pierwszą jego ofiarą.
Bohaterowie negatywni
- Orgon – niezbyt inteligentny (w przeciwieństwie do całej rodziny ślepo wierzył oszustowi), bardzo podatny na sugestie, bezkrytycznie przyjmujący opinie innych. Apodyktyczny i często okrutny wobec własnej rodziny.
- Pani Pernelle – matka Orgona. Złośliwa, uparta dewotka. Wszystkich krytykuje i bez przerwy poucza. Jest oczarowana Tartuffe’em, ona najdłużej opiera się przed poznaniem prawdy. Potępia wszelkie zabawy, szczególnie ostro krytykuje zachowanie synowej. Zazdrości młodym radości życia, a swoją złość wyładowuje na służącej.
- Wawrzyniec – służący Tartuffe’a. Wprawdzie nie pojawia się w dramacie, ale informacje udzielane przez Dorynę wskazują, że jest równie zakłamany jak jego pan.
- Pan Zgoda – woźny sądowy. Pojawia się u Orgona, aby powiadomić go o konieczności opuszczenia domu. Udaje człowieka miłego, uniżonego, w rzeczywistości jest złośliwy i wyrafinowany. Posługuje się podobnymi sformułowaniami jak Tartuffe, bez przerwy podkreśla swoją wiarę w Boga.
Bohaterowie pozytywni
- Elmira – druga żona Orgona (nie jest matką Marianny i Damisa). Młoda, świadoma swej urody, inteligentna i sprytna. Udawana rozmowa z Tartuffe’em wyraźnie męczy ją, Elmira nie lubi nieszczerości. Związek jej i Orgona raczej nie jest oparty na miłości, lecz na wzajemnym szacunku.
- Kleant – brat Elmiry, zaprzyjaźniony z Orgonem. Jednak nawet on nie potrafi wyperswadować Orgonowi ślepego przywiązania do Tartuffe’a. Rozsądny, w dyskusjach celnie komentuje obłudę Świętoszka.
- Damis – syn Orgona. Od początku buntuje się przeciw narzucanym przez Tartuffe’a zwyczajom. Szczery, nie kryje swych uczuć, nienawidzi oszustwa. Za swój atak na Tartuffe’a zostaje wyrzucony z domu przez ojca. Damis to piękny przykład synowskiej miłości – nie żywił urazy do ojca, wrócił, aby mu pomóc w trudnych chwilach.
- Marianna – córka Orgona. Posłuszna i skromna. Zakochana w Walerym, nie potrafi jednak obronić tej miłości przed bezwzględnością ojca. Gdyby Tartuffe nie został zdemaskowany, to ona właśnie padłaby ofiarą zaślepienia ojca – musiałaby poślubić mężczyznę, którym pogardza.
- Walery – narzeczony Marianny, szczerze ją kocha. Szanuje Orgona, mimo że ten nie zawsze traktował go uczciwie. W krytycznym dla Orgona momencie Walery zachowuje się bardzo odpowiedzialnie – organizuje ucieczkę dla ojca Marianny.
- Doryna – służąca w domu Orgona. Wesoła i pełna życia. Trochę bezczelna, wścibska, ironiczna. Prowokuje Mariannę do buntu wobec ojca, ale potrafi też z wdziękiem pogodzić zakochanych. Często to właśnie Doryna ożywia akcję utworu (np. wtrącając swoje złośliwe komentarze). To Doryna jako pierwsza odkrywa prawdziwą naturę Tartuffe’a.
Komizm u Moliera
- Jest przesycony refleksją o człowieku. Nie służy samemu śmiechowi, lecz nauce – jakich ludzi powinniśmy się wystrzegać i jakie wady tępić w swoim charakterze.
- Wyrasta z doskonałej obserwacji ludzkiej natury oraz różnych życiowych sytuacji.
- Po mistrzowsku konstruuje charakterystyczne typy i postacie, osnuwając całą ich psychikę wokół jednej cechy (np. Tartuffe – obłuda, Orgon – granicząca z głupotą naiwność).
- Gdy refleksja staje się zbyt poważna, wprowadza dodatkową osobę, która rozbija jej charakter humorystycznym wtrętem (w Świętoszku tę rolę pełni służąca Doryna).
.
Występują trzy rodzaje komizmu
KOMIZM SYTUACYJNY
- scena zdemaskowania Tartuffe’a,
- w pełni ujawnia się na scenie, często zapisany jest w didaskaliach. Np. w scenie 7 aktu IV Tartuffe, chcąc objąć Elmirę, wpada w ramiona stojącego za nią Orgona.
KOMIZM CHARAKTERÓW
- polega na przejaskrawieniu i wyolbrzymieniu pewnych cech charakteru postaci. Śmieszność wzbudza przede wszystkim Orgon – jego dewocja, zaślepienie, przekonanie o pobożności Tartuffe’a.
KOMIZM JĘZYKOWY
- powiedzonko Orgona „Co niebo rozkaże”, będące wytłumaczeniem jego despotyzmu, ironiczne komentarze Doryny.
Świętoszek jako dramat o:
- charakterach – czyli komedia charakterów – oparta na stypizowanych postaciach (religijnego obłudnika itp.);
- obyczajach – czyli komedia obyczajowa – rozgrywająca się w zwykłym mieszczańskim domu, na owe czasy współczesna i pełna kulturowego kolorytu charakterystycznego dla opisywanej warstwy społecznej;
- religii – cóż, libertyńskie dowcipy uderzały dość mocno w tradycyjne rozumienie religii – stąd obyczajowy skandal towarzyszący premierze….
Kogo krytykuje Molier?
Świętoszek nie jest sztuką antyreligijną. Molier nie zaatakował wszystkich ludzi wierzących, ale tych, którzy hasła religijne wykorzystują do osiągania korzyści majątkowych i społecznych.
Podstawa religii chrześcijańskiej to szacunek dla drugiego człowieka i pochwała skromności, a działalność takich ludzi jak Tartuffe jest właśnie zaprzeczeniem tych wartości.
Terminy do zapamiętania
Klasycyzm – prąd kulturowy i kierunek literacki, które odwołują się do antyku i uznają jego dzieła za ideał piękna.
Reguły klasycyzmu zostały przedstawione w dziele Sztuka poetycka Nicolasa Boileau (1874). Podkreślają one takie jego cechy, jak jasność i czytelność wyrażania myśli, kierowanie się umiarem i dobrym smakiem, wewnętrzną harmonią i określonymi zasadami (np. zasadą trzech jedności w dramacie). Kierunek był szczególnie silny w XVII-wiecznej Francji. Do jego najwybitniejszych przedstawicieli należeli: Pierre Corneille, Molier, Jean de La Fontaine, Wolter, Jean Jaques Rousseau.
Klasycyzm stanisławowski reprezentowali:
- Ignacy Krasicki,
- Stanisław Naruszewicz,
- Adam Trembecki,
- Franciszek Bohomolec.
Komedia – gatunek dramatu, w którym dominuje komizm, a często stosowane są także środki właściwe satyrze lub grotesce. Początek komedii dały pieśni ku czci Dionizosa w starożytnej Grecji, rozwinięte w rodzaj pamfletu politycznego i obyczajowego (Arystofanes). Podkreślano w ten sposób jej opozycyjność wobec tragedii.
W czasach nowożytnych uprawiano
- komedię charakterów (np. Skąpiec Moliera),
- komedię sytuacyjną (np. Sługa dwóch panów Carla Goldoniego, Damy i huzary Aleksandra Fredry),
- komedię intrygi (Fircyk w zalotach Franciszka Zabłockiego, Śluby panieńskie Aleksandra Fredry),
- komedię polityczną (Powrót posła Juliana Ursyna Niemcewicza),
- komedię obyczajową (Moralność pani Dulskiej Gabrieli Zapolskiej),
- a także tragikomedię (Kariera Artura Ui Bertolta Brechta, Wizyta starszej pani Friedricha Dürrenmatta).
Intryga – działanie postaci (lub zespołu postaci) mające na celu skompromitowanie zamierzeń innych postaci w dziele literackim (powieści lub dramacie). Intryga idzie zazwyczaj w parze ze zwrotem akcji, np. intryga Szarmanckiego w Powrocie posła, który sugeruje Waleremu, że Teresa podarowała Fircykowi swój portret – działanie motywowane staraniami Szarmanckiego o rękę Teresy, które spowoduje nieporozumienie między kochankami.
Zobacz:
Świętoszek Moliera – określ wymowę utworu oraz rodzaje komizmu