Epoka
Barok, który jednak nie zadomowił się w XVII-wiecznej Francji. Tryumfy święcił tam klasycyzm – zwłaszcza w teatrze. Największymi przedstawicielami tego nurtu byli, obok Moliera, Pierre Corneille i Jean Baptiste Racine – znani głównie z twórczości tragicznej.

Autor
Molier to pseudonim największego francuskiego komediopisarza XVII w. Jean Baptiste Poquelin żył w latach 1622-1673. Przez kilkanaście lat wędrował z aktorską trupą. Po powrocie do Paryża założył znany do dziś teatr – Komedię Francuską i stał się ulubieńcem króla Ludwika XIV. Oskarżany był nieraz o niemoralność, prawie wszystkie jego komedie wywoływały oburzenie, zwłaszcza środowisk kościelnych. Był doskonałym obserwatorem – w swych utworach atakował obłudę, skąpstwo, snobizm, głupotę i naiwność, czyli bardzo powszechne ludzkie wady.

Ważne utwory:

  • Szkoła żon,
  • Skąpiec,
  • Świętoszek,
  • Mizantrop,
  • Mieszczanin szlachcicem.

Twórca nowożytnej komedii

  • Łączył w nich różne rodzaje komizmu: słowa, charakteru, sytuacji.
  • Jedną z cech charakterystycznych w komediach Moliera jest indywidualizacja języka bohaterów.
  • W jego utworach pojawiają się postacie z współczesnego mu życia codziennego (lokaje, służące).
  • Mają one jednak tak wyraziste rysy psychologiczne, że nabierają wymiaru ponadczasowego.
  • Ci przedstawiciele pospólstwa posługują się swoim, potocznym językiem, co było sprzeczne z przyjętymi kanonami poetyki klasycznej.
  • Nie wymyślał Molier skomplikowanych, nierealnych intryg, tylko ośmieszał to, co widział wokół siebie, jak sam powiedział: za cel postawił sobie ściganie za pomocą uciesznych obrazów błędów epoki.
  • Odbiorców często zaskakiwał zakończeniem swoich sztuk, wielekroć nieumotywowanym rozwojem akcji.
  • Komedie Moliera to komedie obyczajowe – dotyczą współczesności autora.
  • Wśród komediowych chwytów na czoło wysuwa się komizm charakterów (choć sytuacji i słowa też tu znajdziemy).
  • Do najznakomitszych komedii Moliera należą Świętoszek i Skąpiec.

Dzieło
Świętoszek powstał w latach sześćdziesiątych XVII wieku. Molier był już wtedy znanym i cenionym dramaturgiem oraz aktorem. Tartuffe wywołał tyle oburzenia i krytyki, że nawet osoba króla nie uchroniła sztuki od pięcioletniego zakazu wystawiania. Molier atakował w swoim utworze nie tylko obłudnych chrześcijan, ale i samą religię – która według niego ogłupiała i zakładała ludziom klapki na oczy.

Gatunek
Komedia klasycystyczna, czyli oparta na komedii charakterów, sytuacji, słowa.

  • Podzielona jest na akty i sceny. Początkowa sytuacja prowadzi do punktu kulminacyjnego – rozwiązania konfliktu przez zgrabną intrygę. Zachowane są klasyczne jednoś­ci miejsca, czasu, akcji.
  • Sztuka respektuje zasadę decorum, czyli odpowiedniości stylu. Jest komedią, a więc dla niej przeznaczony jest styl niski. Jej bohaterowie mogą wysławiać się w zwykły, prosty sposób. Ich zachowania też są zwyczajne, chwilami nawet śmieszne i trywialne (np. Orgon wchodzi pod stół, żeby przekonać się, czy Świętoszek zaleca się do jego żony).
  • Bohaterowie komedii klasycystycznej są zindywidualizowani, ale ich zachowanie pozwala na wyciąganie ogólniejszych wniosków (np. dotyczących społeczeństwa danej epoki, klasy itd.) i odkrywają prawdy o naturze człowieka.

Cechy komedii

  • Wartka akcja – rodzinne kłótnie, decyzje Orgona, zdemaskowanie Tartuffe’a, próba pozbawienia Orgona majątku, aresztowanie obłudnika – wszystkie te wydarzenia miały miejsce tego samego dnia. To sprawia, że akcja toczy się naprawdę szybko i wymaga ciągłej uwagi czytelnika.
  • Dowcipne dialogi – najciekawszy to chyba rozmowa Orgona z Marianną o jej ślubie z Tartuffe’em (akt II, scena 2) – właściwą rozmówczynią Orgona jest jednak Doryna, z bezpiecznej odległości komentująca decyzję swego pana.
  • Szczęśliwe zakończenie (tzn. pomyślne dla pozytywnych bohaterów)– Orgon zrozumiał swój błąd, przyznał rację rodzinie, a Tartuffe został aresztowany.
  • Zasada trzech jedności, obowiązująca w klasycznej komedii (a jest nią też Świętoszek):
    • JEDNOŚĆ AKCJI – akcja skupia się wokół jednego wątku – zaślepienia Orgona i nikczemnej działalności Tartuffe’a.
    • JEDNOŚĆ MIEJSCA – akcja rozgrywa się tylko w domu Orgona.
    • JEDNOŚĆ CZASU – cała akcja rozgrywa się w ciągu jednego dnia.

Forma utworu
To klasyczna pięcioaktówka. Akcja jest jednorodna, całość dzieje się w jednym tylko miejscu – domu Orgona. Czas nie jest wyraźnie podany – nie wydaje się jednak, aby akcja trwała dłużej niż parę godzin. Możemy więc wnioskować, że Molier zachował w swym utworze klasyczną zasadę jedności czasu, miejsca i akcji. Na uwagę zasługuje ekspozycja – czyli rozpoczęcie utworu. Molier wprowadza głównego bohatera dopiero w trzecim akcie. Wcześniej pojawia się on pośrednio – to znaczy w wypowiedziach innych postaci.

Ciekawostka kompozycyjna
Najważniejsza postać w dramacie, Tartuffe, pojawia się dopiero w III akcie. Wcześniej inni bohaterowie wypowiadają o nim swoje opinie, a ciekawość czytelnika i widza wzrasta. Ten pomysł Moliera przez krytyków uznany został za doskonały.

 

Co się dzieje?

Czas –współczesne Molierowi lata 60. XVII w.

Miejsce akcji – Paryż, typowy dom dosyć zamożnej rodziny mieszczańskiej.

  • Tartuffe żyje w biedzie. Zauważa przychodzącego do kościoła Orgona, paryskiego mieszczucha i postanawia to wykorzystać. Nadskakuje mu, udaje świętego, leży krzyżem przed ołtarzem, wreszcie ujęty tym Orgon przygarnia go do swego domu czyniąc go członkiem jego rodziny.
  • Tartuffe przybieranymi pozami i świętoszkowatymi gestami zaskarbia sobie ślepe przywiązanie i miłość
  • Orgona i jego matki pani Pernelle. Gotowi są uwierzyć mu we wszystkie kłamstwa i prędzej oczernić własną rodzinę niż „nabożnego” Świętoszka.
  • Reszta rodziny – żona Elmira, syn, a także córka Marianna patrzy podejrzliwie na jego obłudne zachowanie.
  • Orgon postanawia wydać córkę za mąż za Tartuffe’a. Marianna tymczasem kocha Walerego, jest z nim zaręczona.
  • Tartuffe odsłania swe prawdziwe oblicze, umizgując się nieprzyzwoicie do żony Orgona, Elmiry. Jednak
  • Orgon nie daje wiary słowom swego syna, oczerniającym Świętoszka i wyrzuca go ­z domu.
  • Tartuffe dostaje od Orgona rękę jego córki, dziedziczy majątek Orgona, zostaje dopuszczony do wszystkich jego sekretów.
  • Elmira snuje intrygę – kokietuje Tartuffe’a na oczach ukrytego Orgona. Świętoszek łapie przynętę, napastuje żonę swego dobroczyńcy. Prawda wychodzi na jaw, Orgon pojmuje swoje zaślepienie. Wypędza obłudnika, ale niestety – wcześ­niej przepisał mu swój majątek, a do tego powierzył szkatułkę z dokumentami siebie obciążającymi.
  • Teraz Tartuffe chce wypędzić Orgona z jego domu – przybywa oficer, by go aresztować. Lecz… rozpoznaje w Świętoszku poszukiwanego przestępcę i aresztuje go.
  • Gdy Tartuffe, aresztowany, opuszcza scenę, nadal pozostaje tajemnicą. Wiadomo, że znany był od dawna i poszukiwany jako oszust i złodziej, lecz nie wiadomo, co w rzeczywistości zrobił. Są to informacje, lecz tylko negatywne.

 

Charakterystyka Tartuffe’a

  • Cel życiowy: zdobycie majątku Orgona.
  • Sposób dotarcia do celu: kłamstwo, obłuda, pozorowana świętoszkowatość, romansowanie z żoną Orgona, Elwirą.
  • Usposobienie:
    • Tartuffe jest zimny i wyrachowany. Nie cofnie się przed największą niegodziwością. Podstępnie wkradł się w łaski Orgona – wyczuł, że ma do czynienia z człowiekiem naiwnym i podatnym na pozornie religijne hasła.
    • To postać dwulicowa, bezczelna, pozbawiona wszelkich skrupułów. Nie jest w stanie niczym się przejąć, doprowadza swego dobroczyńcę do bankructwa i kompromitacji.
    • Jednak przy tym nie jest Tartuffe zwykłym naciągaczem i obłudnikiem, potrafi być elokwentny i świetnie gra swoją rolę.
    • Tartuffe jest mistrzem pozoru, genialnym aktorem, udaje mu się przekonać Orgona i jego matkę, że jest najpokorniejszym sługą bożym.
    • Udaje pobożnego, kochającego bliźnich, pokornego, wyrzekającego się wszelkich wygód.
  • Wiara, którą się chełpi jest wyłącznie na pokaz. W rzeczywistości jest wyrafinowanym oszustem, bezwzględnym i okrutnym.
  • Osiągnięcia: dzięki przebiegłości, dewocji i sztuce podszycia się w idealny, pobożny charakter Tartuffe zyskuje zaufanie Orgona, bogatego i łatwowiernego człowieka. Zaślepienie pana domu z czasem staje się tak wielkie, że wyrzuci on na bruk i wydziedziczy własnego syna Damisa na rzecz Świętoszka. W ten sposób bohater już prawie osiąga swój cel – majątek prawnie mu się należy.
  • Porażki: Zostaje zdemaskowany, bo ujawnił typowo ludzkie namiętności – chęć wzbogacenia się, jedzenie i kobiety…. Te ostatnie go zgubią. Kiedy Tartufffe próbuje omamić Elmirę, która swoją kokieterią i szantarzem próbuje uratować rodzinę i majatek, przekonując o swoich racjach Orgona. Namawia męża do podsłuchania jej rozmowy ze świętoszkiem, który składa żonie swego dobroczyńcy niemoralne propozycje. W ten sposób wpada w pułapkę. Ostatni akt dostarcza nowych informacji – okazuje się, że Tartuffe był od dawna poszukiwanym złoczyńcą, a Orgon nie pierwszą jego ofiarą.

Bohaterowie negatywni

  • Orgon – niezbyt inteligentny (w przeciwieństwie do całej rodziny ślepo wierzył oszustowi), bardzo podatny na sugestie, bezkrytycznie przyjmujący opinie innych. Apodyktyczny i często okrutny wobec własnej rodziny.
  • Pani Pernelle – matka Orgona. Złośliwa, uparta dewotka. Wszystkich krytykuje i bez przerwy poucza. Jest oczarowana Tartuffe’em, ona najdłużej opiera się przed poznaniem prawdy. Potępia wszelkie zabawy, szczególnie ostro krytykuje zachowanie synowej. Zazdrości młodym radości życia, a swoją złość wyładowuje na służącej.
  • Wawrzyniec – służący Tartuffe’a. Wprawdzie nie pojawia się w dramacie, ale informacje udzielane przez Dorynę wskazują, że jest równie zakłamany jak jego pan.
  • Pan Zgoda – woźny sądowy. Pojawia się u Orgona, aby powiadomić go o konieczności opuszczenia domu. Udaje człowieka miłego, uniżonego, w rzeczywistości jest złośliwy i wyrafinowany. Posługuje się podobnymi sformułowaniami jak Tartuffe, bez przerwy podkreśla swoją wiarę w Boga.

Bohaterowie pozytywni

  • Elmira – druga żona Orgona (nie jest matką Marianny i Damisa). Młoda, świadoma swej urody, inteligentna i sprytna. Udawana rozmowa z Tartuffe’em wyraźnie męczy ją, Elmira nie lubi nieszczerości. Związek jej i Orgona raczej nie jest oparty na miłości, lecz na wzajemnym szacunku.
  • Kleant – brat Elmiry, zaprzyjaźniony z Orgonem. Jednak nawet on nie potrafi wyperswadować Orgonowi ślepego przywiązania do Tartuffe’a. Rozsądny, w dyskusjach celnie komentuje obłudę Świętoszka.
  • Damis – syn Orgona. Od początku buntuje się przeciw narzucanym przez Tartuffe’a zwyczajom. Szczery, nie kryje swych uczuć, nienawidzi oszustwa. Za swój atak na Tartuffe’a zostaje wyrzucony z domu przez ojca. Damis to piękny przykład synowskiej miłości – nie żywił urazy do ojca, wrócił, aby mu pomóc w trudnych chwilach.
  • Marianna – córka Orgona. Posłuszna i skromna. Zakochana w Walerym, nie potrafi jednak obronić tej miłości przed bezwzględnością ojca. Gdyby Tartuffe nie został zdemaskowany, to ona właśnie padłaby ofiarą zaślepienia ojca – musiałaby poślubić mężczyznę, którym pogardza.
  • Walery – narzeczony Marianny, szczerze ją kocha. Szanuje Orgona, mimo że ten nie zawsze traktował go uczciwie. W krytycznym dla Orgona momencie Walery zachowuje się bardzo odpowiedzialnie – organizuje ucieczkę dla ojca Marianny.
  • Doryna – służąca w domu Orgona. Wesoła i pełna życia. Trochę bezczelna, wścibska, ironiczna. Prowokuje Mariannę do buntu wobec ojca, ale potrafi też z wdziękiem pogodzić zakochanych. Często to właśnie Doryna ożywia akcję utworu (np. wtrącając swoje złośliwe komentarze). To Doryna jako pierwsza odkrywa prawdziwą naturę Tartuffe’a.

Komizm u Moliera

  • Jest przesycony refleksją o człowieku. Nie służy samemu śmiechowi, lecz nauce – jakich ludzi powinniśmy się wystrzegać i jakie wady tępić w swoim charakterze.
  • Wyrasta z doskonałej obserwacji ludzkiej natury oraz różnych życiowych sytuacji.
  • Po mistrzowsku konstruuje charakterystyczne typy i postacie, osnuwając całą ich psychikę wokół jednej cechy (np. Tartuffe – obłuda, Orgon – granicząca z głupotą naiwność).
  • Gdy refleksja staje się zbyt poważna, wprowadza dodatkową osobę, która rozbija jej charakter humorystycznym wtrętem (w Świętoszku tę rolę pełni służąca Doryna).

.

Występują trzy rodzaje komizmu

KOMIZM SYTUACYJNY

  • scena zdemaskowania Tartuffe’a,
  • w pełni ujawnia się na scenie, często zapisany jest w didaskaliach. Np. w scenie 7 aktu IV Tartuffe, chcąc objąć Elmirę, wpada w ramiona stojącego za nią Orgona.

KOMIZM CHARAKTERÓW

  • polega na przejaskrawieniu i wyolbrzymieniu pewnych cech charakteru postaci. Śmieszność wzbudza przede wszystkim Orgon – jego dewocja, zaślepienie, przekonanie o pobożności Tartuffe’a.

KOMIZM JĘZYKOWY

  • powiedzonko Orgona „Co niebo rozkaże”, będące wytłumaczeniem jego despotyzmu, ironiczne komentarze Doryny.

 

Świętoszek jako dramat o:

  • charakterach – czyli komedia charakterów – oparta na stypizowanych postaciach (religijnego obłudnika itp.);
  • obyczajach – czyli komedia obyczajowa – rozgrywająca się w zwykłym mieszczańskim domu, na owe czasy współczesna i pełna kulturowego kolorytu charakterystycznego dla opisywanej warstwy społecznej;
  • religii – cóż, libertyńskie dowcipy uderzały dość mocno w tradycyjne rozumienie religii – stąd obyczajowy skandal towarzyszący premierze….

 

Kogo krytykuje Molier?
Świętoszek nie jest sztuką antyreligijną. Molier nie zaatakował wszystkich ludzi wierzących, ale tych, którzy hasła religijne wykorzystują do osiągania korzyści majątkowych i społecznych.
Podstawa religii chrześcijańskiej to szacunek dla drugiego człowieka i pochwała skromności, a działalność takich ludzi jak Tartuffe jest właśnie zaprzeczeniem tych wartości.

 

Terminy do zapamiętania

Klasycyzm – prąd kulturowy i kierunek literacki, które odwołują się do antyku i uznają jego dzieła za ideał piękna.
Reguły klasycyzmu zostały przedstawione w dziele Sztuka poetycka Nicolasa Boileau (1874). Podkreślają one takie jego cechy, jak jasność i czytelność wyrażania myśli, kierowanie się umiarem i dobrym smakiem, wewnętrzną harmonią i określonymi zasadami (np. zasadą trzech jedności w dramacie). Kierunek był szczególnie silny w XVII-wiecznej Francji. Do jego najwybitniejszych przedstawicieli należeli: Pierre Corneille, Molier, Jean de La Fontaine, Wolter, Jean Jaques Rousseau.
Klasycyzm stanisławowski reprezentowali:

  • Ignacy Krasicki,
  • Stanisław Naruszewicz,
  • Adam Trembecki,
  • Franciszek Bohomolec.

Komedia – gatunek dramatu, w którym dominuje komizm, a często stosowane są także środki właściwe satyrze lub grotesce. Początek komedii dały pieśni ku czci Dionizosa w starożytnej Grecji, rozwinięte w rodzaj pamfletu politycznego i obyczajowego (Arystofanes). Podkreślano w ten sposób jej opozycyjność wobec tragedii.

W czasach nowożytnych uprawiano

  • komedię charakterów (np. Skąpiec Moliera),
  • komedię sytuacyjną (np. Sługa dwóch panów Carla Goldoniego, Damy i huzary Aleksandra Fredry),
  • komedię intrygi (Fircyk w zalotach Franciszka Zabłockiego, Śluby panieńskie Aleksandra Fredry),
  • komedię polityczną (Powrót posła Juliana Ursyna Niemcewicza),
  • komedię obyczajową (Moralność pani Dulskiej Gabrieli Zapolskiej),
  • a także tragikomedię (Kariera Artura Ui Bertolta Brechta, Wizyta starszej pani Friedricha Dürrenmatta).

Intryga – działanie postaci (lub zespołu postaci) mające na celu skompromitowanie zamierzeń innych postaci w dziele literackim (powieści lub dramacie). Intryga idzie zazwyczaj w parze ze zwrotem akcji, np. intryga Szarmanckiego w Powrocie posła, który sugeruje Waleremu, że Teresa podarowała Fircykowi swój portret – działanie motywowane staraniami Szarmanckiego o rękę Teresy, które spowoduje nieporozumienie między kochankami.

Facebook aleklasa 2

Zobacz:

Przedstaw treść i problematykę Świętoszka Moliera

30. Molier – mistrz komedii. Jakie rodzaje komizmu dostrzegasz w Świętoszku lub innej komedii Moliera?

Dokonania Moliera w dziedzinie teatru i komedii nowożytnej

Świętoszek Moliera – określ wymowę utworu oraz rodzaje komizmu

Dokonania Moliera w dziedzinie teatru i komedii nowożytnej

Świętoszek na maturze

Świętoszek do prac pisemnych

Świętoszek – prace domowe