Główne postacie komedii:
Tartuffe – czyli Świętoszek – obłudny hipokryta, oszust, który pod pozorem cnotliwości i świętości próbuje wyłudzić pieniądze od łatwowiernego Orgona. Mimo że Tartuffe jest przedstawiany w sztuce groteskowo i parodystycznie, należy pamiętać, że to tak naprawdę bardzo wytrawny gracz i sprawny intrygant.
Orgon – pan domu, ojciec rodziny. Trochę naiwny i niezbyt inteligentny – daje się omotać intrygom Tartuffe’a. Jego religijność jest prosta i toporna – choć szczera. To w sumie dobry i porządny człowiek, z którego nadmierna świątobliwość czyni, niestety, błazna.
Elmira – żona Orgona (z drugiego małżeństwa). Cnotliwa i porządna arystokratka. Od początku do końca pokazana w dobrym świetle. Prędzej dałaby się zabić, niż pozwoliłaby na zamieszanie we własnym domu. Jej związku z Orgonem nie moglibyśmy jednak nazwać miłością – to raczej zbiór zasad, takich jak uczciwość, lojalność i posłuszeństwo.
Damis – syn Orgona. Młody i nazbyt porywczy. Szczerze nienawidzący obłudy Świętoszka. Posłuszny woli ojca – nawet gdy ten jest całkowicie zaślepiony miłością do Tartuffe’a.
Marianna – córka Orgona. Zakochana z wzajemnością w Walerym.
Doryna – służąca. Tak naprawdę najmądrzejsza ze wszystkich domowników, jako jedyna trzeźwo osądza sytuację. Nie boi się konsekwencji swoich wypowiedzi – mówi bez ogródek – zawsze to, co myśli. To głównie od niej dowiadujemy się, jaki Świętoszek jest naprawdę.
Treść
Akt I
Sztukę rozpoczyna groteskowa scena z Panią Farnelle – matką Orgona – w roli głównej. Przedmiotem kłótni pomiędzy nią a innymi domownikami jest postać Świętoszka. Kobieta ta w sposób nieznoszący sprzeciwu broni „zacnego człowieka” przed oskarżeniami o obłudę i kłamstwo. Sama zaś – osoba „porządna i głęboko wierząca” – obrzuca rozmówców najgorszymi obelgami. W tym akcie poznajemy wszystkich bohaterów utworu z wyjątkiem Świętoszka. Jednakże to on jest przedmiotem rozmów. Wszyscy z wyjątkiem pana domu nienawidzą tego „przybłędy”, węszą fałsz i jego złe intencje. Orgon jest wręcz zakochany w Tartuffie, wychwala pod niebiosa jego pobożność i uczciwość. Na koniec tego aktu dowiadujemy się, że chce wydać za niego swoją córkę Mariannę, mimo że dał już słowo jej ukochanemu Waleremu.
Akt II
Orgon informuje córkę o swoich postanowieniach, czym doprowadza ją do rozpaczy. Wymaga od niej pełnego posłuszeństwa, nie chce słyszeć słowa sprzeciwu. Marianna z Walerym, za namową służącej Doryny, postanawiają za wszelką cenę nie dopuścić do wprowadzenia zamiarów Orgona w czyn.
Akt III
Pojawia się wreszcie Tartuffe. Ten człowiek, wygłaszający ciągle pobożne kazania i umoralniające przemowy, okazuje się pożądać żony Orgona. Zaleca się do niej w sposób niezwykle dosadny i jednoznaczny. Świadkiem jego amorów jest Damis – syn Orgona. Postanawia on za wszelką cenę skompromitować Świętoszka. Udaje się ze skargą do ojca – ten jednak zapatrzony w „zacność i doskonałość” Tartuffe’a nie wierzy synowi w ani jedno słowo. Wzburzony, oskarża Damisa o podłe pomówienia i wypędza z domu. Świętoszek tryumfuje, bowiem zły na syna Orgon postanawia zapisać Tartuffe’owi cały majątek.
Akt IV
Intryga się komplikuje. Elmirze udaje się nakłonić Orgona do podsłuchania jej rozmowy z Tartuffem. Słynnymi „kobiecymi sposobami” udaje się jej nakłonić Świętoszka do miłosnych wynurzeń. Warto dodać, że scena ta pełna jest erotycznych dwuznaczności, na przykład kiedy Tarftuffe mówi: „I każde twe zaklęcie z niewiarą się spotka, póki jej nie pokona rzeczywistość słodka”. Widząc, że Świętoszek w miłosnym szale rzuca się na Elmirę, Orgon wychodzi wreszcie z ukrycia. Tartuffe jest skompromitowany. Orgon wypędza go z domu. Jednakże sprawa nie jest taka prosta, okazało się bowiem, że cały majątek należy już do Świętoszka. W dodatku Orgon dał mu na przechowanie pewną „kompromitującą” szkatułkę.
Akt V
Wyjaśnia się sprawa szkatułki. Należy ona do przyjaciela Orgona, który jako przeciwnik króla musiał uciekać z kraju. Jeżeli wyda się, że Orgon przechowywał rzeczy należące do buntownika – będzie zgubiony. Jednocześnie Świętoszek przysyła woźnego sądowego z nakazem eksmisji. Rodzina znajduje się na skraju przepaści – tylko krok dzieli ją od upadku. Do tego Walery przynosi wieść, że Orgon ma zostać aresztowany za zdradę. Kulminacja następuje w momencie, kiedy pojawia się na scenie Tartuffe z oficerem gwardii królewskiej – mającym pojmać Orgona. Wszystko zdaje się być stracone, kiedy oficer nagle aresztuje… Świętoszka. Okazuje się, że król – któremu ten zadenuncjował Orgona – przejrzał w mig oszusta, domyślił się całej niecnej intrygi. Pełen zaś wdzięczności za dawne zasługi Orgona wybacza przewinienie popełnione z „nadmiaru przyjaźni”. Wszystko kończy się dobrze i szczęśliwie. Zakończenie utworu jest trochę nieprawdopodobne – zdaje się być „doklejone” na siłę. Molier jednakże musiał sztukę tak zakończyć – inaczej z komedii przerodziłaby się w… tragedię.
Problematyka Świętoszka
Komedia ta nie jest zwykłym zabawnym, ani tym bardziej błahym, utworem. To tak naprawdę bardzo ostra krytyka siedemnastowiecznej religijności, a nawet satyra społeczna. W ówczesnej Francji, i nie tylko, niezwykle popularne było nadmierne afiszowanie się ze swoimi przekonaniami religijnymi. Molier oskarżył rodaków o hipokryzję – wierzenie na pokaz, przywdziewanie obłudnej maski chrześcijańskiej pokory. Owych świętoszków było wtedy bardzo wielu i to oni przyczynili się do, trwającego pięć lat, zakazu wystawiania sztuki Moliera.
Komedia charakterów
Tak również możemy nazywać Świętoszka Moliera. Pozwala nam na to niezwykła barwność występujących w nim postaci i ich niezaprzeczalny komizm. Za przykład może posłużyć, rzecz jasna, sam Tartuffe – obłudnik i hipokryta, zakochany w nim naiwny i trochę tępawy Orgon oraz histeryczka i dewotka – Pani Farnelle. Molier umiał niezwykle szybko i celnie scharakteryzować każdą właściwie postać. Za to dziś go wielbią, a kiedyś nienawidzili.
Komedia obyczajowa
Molier może być śmiało nazwany mistrzem tego gatunku. Aktualne problemy społeczne i krytyka obyczajowości francuskiej wieku XVII należą do jego ulubionych tematów. Autor poruszał je w prawie wszystkich swoich sztukach, między innymi w: Skąpcu, Mizantropie, Szkole żon, Pociesznych wykwintnisiach i Don Juanie.
Jak zbudowany jest Świętoszek?
To klasyczna pięcioaktówka. Akcja jest jednorodna, całość dzieje się w jednym tylko miejscu – domu Orgona. Czas nie jest wyraźnie podany – nie wydaje się jednak, aby akcja trwała dłużej niż parę godzin. Możemy więc wnioskować, że Molier zachował w swym utworze klasyczną zasadę jedności czasu, miejsca i akcji. Na uwagę zasługuje ekspozycja – czyli rozpoczęcie utworu. Molier wprowadza głównego bohatera dopiero w trzecim akcie. Wcześniej pojawia się on pośrednio – to znaczy w wypowiedziach innych postaci.
Dlaczego to ważny utwór?
- jest dobrym przykładem komedii klasycystycznej;
- jest wzorcowym modelem komedii molierowskiej;
- jest uniwersalnym utworem o ludzkich wadach;
- jest protestem przeciw obłudzie i hipokryzji.
Zobacz:
Molier – mistrz komedii. Jakie rodzaje komizmu dostrzegasz w Świętoszku lub innej komedii Moliera?