Skąd pomysł utworu?

Wiek XVII to lata silnej władzy Kościoła katolickiego, który zagrożony w poprzednim stuleciu ruchami reformacyjnymi, teraz na nowo zdobywał sprzymierzeńców. Powstawały nowe zakony, stowarzyszenia religijne ludzi świeckich (np. szczególnie wrogie Molierowi Towarzystwo Świętego Sakramentu). Zdarzało się, że hasła religijne wykorzystywano do walki o władzę lub majątek. Ta właśnie sytuacja zainspirowała Moliera do napisania Świętoszka. Komediopisarz mógł sobie pozwolić na tak ostre wystąpienie tylko dzięki przychylności króla – Ludwika XIV. Król Słońce nie lubił surowych nakazów ludzi z kręgów duchownych, cenił zabawę i sztukę. Twórczość Moliera dostarczała królowi rozrywki i krytykowała tych, których władca niezbyt lubił.

Czas i miejsce akcji

Lata sześćdziesiąte XVII wieku.
Paryż, typowy dom dosyć zamożnej rodziny mieszczańskiej.

Gatunek literacki

Możesz użyć dwóch pojęć:

  • Komedia obyczajowa – czyli taka, która drwi z obyczajów konkretnej grupy społecznej (w Świętoszku drwina z mieszczaństwa i duchowieństwa).
  • Komedia charakterów – jedna z ważniejszych odmian komedii, w której eksponowana jest sylwetka psychologiczna głównego bohatera, jego zachowanie, wybory moralne, poglądy. Zazwyczaj już tytuł wskazuje, że mamy do czynienia z komedią charakterów – Skąpiec, Świętoszek.

Cechy komedii:

  • Wartka akcja – rodzinne kłótnie, decyzje Orgona, zdemaskowanie Tartuffe’a, próba pozbawienia Orgona majątku, aresztowanie obłudnika – wszystkie te wydarzenia miały miejsce tego samego dnia. To sprawia, że akcja toczy się naprawdę szybko i wymaga ciągłej uwagi czytelnika.
  • Dowcipne dialogi – najciekawszy to chyba rozmowa Orgona z Marianną o jej ślubie z Tartuffe’em (akt II, scena 2) – właściwą rozmówczynią Orgona jest jednak Doryna, w bezpiecznej odległości komentująca decyzję swego pana.
  • Szczęśliwe zakończenie (tzn. pomyślne dla pozytywnych bohaterów) – Orgon zrozumiał swój błąd, przyznał rację rodzinie, a Tartuffe został aresztowany.

Zagadnienia

Dramat rodzinny
Ojciec miał władzę absolutną – od jego woli uzależniona była przyszłość dzieci. Kiedy Orgon zaczyna działać pod dyktando Tartuffe’a, rozpoczyna się rodzinny dramat. Opinie innych członków rodziny nie mają dla ojca żadnego znaczenia (Elmira, chcąc udowodnić mężowi pomyłkę, musi uciec się do nieprzyjemnego dla niej podstępu, a Damis za próbę krytyki postępowania ojca zostaje wyrzucony z domu i pozbawiony środków do życia).

Autor

Molier, właśc. Jean Baptiste Poquelin 1622-1673
Komediopisarz francuski, także aktor i dyrektor teatru. Molier wierzył w skuteczność nauczania ze sceny. Komedie jego odznaczają się niezwykłą różnorodnością i najwyższymi walorami artystycznymi. Prezentował galerię wiecznych typów ludzkich, dawał zarazem satyryczny obraz francuskiej obyczajowości XVII w. – ośmieszał salonową przesadę, niezrozumienie życia rodzinnego, hipokryzję i zakłamanie dewotów, manię gromadzenia bezużytecznych bogactw. Najbardziej znane komedie to: Szkoła żon, Świętoszek, Mieszczanin szlachcicem, Skąpiec.

 

Przebieg wydarzeń

  1. W domu Orgona pojawia się tajemniczy Tartuffe – Orgon poznał go całkiem przypadkiem.
  2. Wpływ Tartuffe’a na postępowanie Orgona oburza pozostałych członków rodziny. Jednak Orgon nie jest osamotniony w swym uwielbieniu dla świętoszka, sprzyja mu także jego matka.
  3. Orgon postanawia zacieśnić swe więzy z Tartuffe’em – planuje jego ślub z Marianną.
  4. To wywołuje sprzeciw rodziny – Marianna jest zrozpaczona. Elmira, widząc, że żadne argumenty nie trafiają do Orgona, postanawia wziąć sprawę w swoje ręce. Domyśla się, jakie uczucia do niej żywi Tartuffe – będzie próbowała to wykorzystać.
  5. Świadkiem intymnej rozmowy Elmiry z Tartuffe’em jest Damis. Otwarcie oskarża świętoszka o dwulicowość, próbę uwiedzenia Elmiry. Za swoje oskarżenia zostaje wyrzucony z domu. Aby wynagrodzić krzywdy, jakich rzekomo doznał Tartuffe ze strony domowników, Orgon przepisuje na niego cały swój majątek.
  6. Elmira z trudem przekonuje męża, aby był potajemnym świadkiem jej rozmowy z Tartuffe’em. Plany Elmiry powiodły się, Tartuffe zdradził swoje prawdziwe intencje. Orgon słusznie unosi się gniewem.
  7. Orgon występuje przeciwko Tartuffe’owi, ale ten potrafi się zemścić – jest prawnym właścicielem majątku Orgona i posiada dokumenty mogące go skompromitować. I rzeczywiście, w domu pojawia się woŹny sądowy nakazujący rodzinie Orgona opuścić mieszkanie. Orgon musi uciekać, Tartuffe ma przecież tę nieszczęsną szkatułkę.
  8. Tu następuje tzw. molierowskie zakończenie – czyli błyskawiczny zwrot akcji, przynoszący szczęśliwe rozwiązanie – oficer gwardii, którego przyprowadził Tartuffe, aby doprowadzić do aresztowania Orgona, nieoczekiwanie aresztuje świętoszka.
  9. Czas na wyjaśnienia – Tartuffe był od dawna poszukiwany, a Orgonowi za jego wcześniejsze zasługi król wybaczył nieumyślne sprzyjanie zdrajcom.

Tartuffe – bohater Świętoszka Moliera

Oto rodzina

Grupa świętoszków – bohaterowie negatywni

  • Tartuffe – tytułowy bohater komedii, na nim głównie skupia się uwaga widzów, wokół jego osoby skoncentrowana jest akcja. Podstępnie wkradł się w łaski Orgona – wyczuł, że ma do czynienia z naiwnym i podatnym na pozornie religijne hasła człowiekiem. Udaje pobożnego, kochającego bliźnich, pokornego, wyrzekającego się wszelkich wygód. W rzeczywistości jest wyrafinowanym oszustem, bezwzględnym i okrutnym. Nie cofnie się przed największą niegodziwością. Ma zdolności aktorskie – potrafił doskonale wcielić się w rolę pobożnego człowieka. Zostaje zdemaskowany, bo ujawnił typowo ludzkie namiętności – chęć wzbogacenia się i pociąg seksualny do żony Orgona. Ostatni akt dostarcza nowych informacji – okazuje się, że Tartuffe był od dawna poszukiwanym złoczyńcą, a Orgon nie pierwszą jego ofiarą.
  • Orgon – niezbyt inteligentny (w przeciwieństwie do całej rodziny ślepo wierzył oszustowi), bardzo podatny na sugestie, bezkrytycznie przyjmujący opinie innych. Apodyktyczny i często okrutny wobec własnej rodziny. Dla wyjaśnienia intrygi duże znaczenie ma przeszłość Orgona – w młodości brał on udział w wojnie domowej (tzw. Frondzie), która podzieliła kraj na dwa obozy – zwolenników małoletniego wówczas króla Ludwika XIV i jego przeciwników. Orgon służył po stronie króla i po latach te zasługi wybawią go z kłopotów.
  • Pani Pernelle – matka Orgona. Złośliwa, uparta dewotka. Wszystkich krytykuje i bez przerwy poucza. Jest oczarowana Tartuffe’em, ona najdłużej opiera się przed poznaniem prawdy. Potępia wszelkie zabawy, szczególnie ostro krytykuje zachowanie synowej. Zazdrości młodym radości życia, a swoją złość wyładowuje na służącej.

Zwróć uwagę!

  • Podobną postać przedstawił Ignacy Krasicki w bajce Dewotka i Jan Kochanowski we fraszce Na nabożną.
  • Wawrzyniec – służący Tartuffe’a. Wprawdzie nie pojawia się w dramacie, ale informacje udzielane przez Dorynę wskazują, że jest równie zakłamany jak jego pan.
  • Pan Zgoda – woźny sądowy. Pojawia się u Orgona, aby powiadomić go o konieczności opuszczenia domu. Udaje człowieka miłego, uniżonego, w rzeczywistości jest złośliwy i wyrafinowany. Posługuje się podobnymi sformułowaniami jak Tartuffe, bez przerwy podkreśla swoją wiarę w Boga.
    Zwróć uwagę na nazwisko woźnego. Czy faktycznie oddaje charakter postaci?

Grupa przeciwników obłudy – bohaterowie pozytywni

  • Elmira – druga żona Orgona (nie jest matką Marianny i Damisa). Młoda, świadoma swej urody, inteligentna i sprytna. Udawana rozmowa z Tartuffe’em wyraźnie męczy ją, Elmira nie lubi nieszczerości. Związek Orgona i Elmiry raczej nie jest oparty na miłości, lecz na wzajemnym szacunku.
  • Kleant – brat Elmiry, zaprzyjaŹniony z Orgonem. Jednak nawet on nie potrafi wyperswadować Orgonowi ślepego przywiązania do Tartuffe’a. Rozsądny, w dyskusjach celnie komentuje obłudę świętoszka.
  • Damis – syn Orgona. Od początku buntuje się przeciw narzucanym przez Tartuffe’a zwyczajom. Szczery, nie kryje swych uczuć, łatwo unosi się gniewem, nienawidzi oszustwa. Za swój atak na Tartuffe’a zostaje wyrzucony z domu przez ojca. Damis to piękny przykład synowskiej miłości – nie żywił urazy do ojca, wrócił, aby mu pomóc w trudnych chwilach.
  • Marianna – córka Orgona. Posłuszna i skromna. Zakochana w Walerym, nie potrafi jednak obronić tej miłości przed bezwzględnością ojca. Gdyby Tartuffe nie został zdemaskowany, to ona właśnie padłaby ofiarą zaślepienia ojca – musiałaby poślubić mężczyznę, którym pogardza.
  • Walery – narzeczony Marianny, szczerze ją kocha. Szanuje Orgona, mimo że ten nie zawsze traktował go uczciwie. W krytycznym dla Orgona momencie Walery zachowuje się bardzo odpowiedzialnie – organizuje ucieczkę dla ojca Marianny.
  • Doryna – służąca w domu Orgona. Wesoła i pełna życia. Trochę bezczelna, wścibska, ironiczna. Prowokuje Mariannę do buntu wobec ojca, ale potrafi też z wdziękiem pogodzić zakochanych. Często to właśnie Doryna ożywia akcję utworu (np. wtrącając swoje złośliwe komentarze). To Doryna jako pierwsza odkrywa prawdziwą naturę Tartuffe’a:
    Przed panią on świętego udaje niby to,
    A jest, mogłabym przysiąc, czystym hipokrytą.

Zwróć uwagę!

  • Dorynę można określić jako konwencjonalną komediową służącą. Jej wizerunek nie do końca jest zgodny z prawdą – Doryna na zbyt wiele sobie pozwala w domu Orgona, ośmiela się krytykować pana i jego przyjaciół, otwarcie przeciwstawia się woli chlebodawcy. Tego raczej służące nie robiły. Ale w literaturze często pojawiają się tego typu słudzy – wzbudzają sympatię czytelnika, ponieważ trzeźwo patrzą na świat, w przeciwieństwie do swych panów kierują się zdrowym rozsądkiem, są sprytni i zaradni (Sancho Pansa – towarzysz Don Kichota, giermek Zbyszka z Bogdańca, Rzędzian – sługa Skrzetuskiego z Ogniem i mieczem).
  • Bohaterowie wcale nie są dokładnie scharakteryzowani – nie wiadomo, jak wyglądają, w co są ubrani. Podobnie nie wiemy, jak wyglądało wnętrze domu Orgona. Molier napisał sztukę o ludziach sobie współczesnych i dla nich przeznaczoną – dlatego nie uważał za konieczne dokładnie opisywać wyglądu miejsc i postaci. Chciał, aby Orgon wyglądał jak typowy mieszczanin paryski, a jego służąca jak typowa służąca.

 

Występują trzy rodzaje komizmu:

  • KOMIZM SYTUACYJNY
    – w pełni ujawnia się na scenie, często zapisany jest w didaskaliach. Np. w scenie 7 aktu IV Tartuffe, chcąc objąć Elmirę, wpada w ramiona stojącego za nią Orgona.
  • KOMIZM CHARAKTERÓW
    – polega na przejaskrawieniu i wyolbrzymieniu pewnych cech charakteru postaci. Śmieszność wzbudza przede wszystkim Orgon – jego dewocja, zaślepienie, przekonanie o pobożności Tartuffe’a.
  • KOMIZM JĘZYKOWY
    – powiedzonko Orgona „Co niebo rozkaże”, będące wytłumaczeniem jego despotyzmu, ironiczne komentarze Doryny.

Zauważ!
Najważniejsza postać w dramacie, Tartuffe, pojawia się dopiero w III akcie. Wcześ­niej inni bohaterowie wypowiadają o nim swoje opinie, a ciekawość czytelnika i widza wzrasta. Ten pomysł Moliera przez krytyków uznany został za doskonały.

Wyjaśniamy sprawę szkatułki
Tartuffe miał haka na Orgona
Orgon w czasie zamieszek w kraju służył królowi. Ale jego przyjaciel (Argas) walczył po przeciwnej stronie. Po zwycięstwie zwolenników monarchy uciekał z kraju i poprosił Orgona o przechowanie dosyć niewygodnych dokumentów. Orgon zwierzył się z tej tajemnicy Tartuffe’owi, a ten ukradł szkatułkę z dokumentami. Ich ujawnienie kompromitowało Orgona – byłoby dowodem, że zdradził króla. Na szczęście król okazał wspaniałomyślność.

Kogo krytykuje Molier?
Świętoszek nie jest sztuką antyreligijną. Molier nie zaatakował wszystkich ludzi wierzących, ale tych, którzy hasła religijne wykorzystują do osiągania korzyści majątkowych i społecznych. Podstawą religii chrześcijańskiej jest szacunek dla drugiego człowieka i pochwała skromności, a działalność takich ludzi jak Tartuffe jest właśnie zaprzeczeniem tych wartości.

Atak na Moliera!
Świętoszek długo nie utrzymał się na deskach teatralnych. Sztuka wywołała gwałtowny sprzeciw tych, których wady krytykowała. Nawet poparcie króla nie wystarczyło – pod wpływem opinii władz duchownych zakazał wystawiania komedii. Odtąd Świętoszka grywano lub czytano tylko w domach prywatnych. Ale i na to źle patrzyły władze kościelne.

Słowniczek

  • Dewocja – manifestacja pobożności, przesadna gorliwość w wykonywaniu praktyk religijnych, zwykle łącząca się z krytycznym stosunkiem wobec innych osób.
  • Hipokryzja – obłuda, dwulicowość, nieszczerość, udawanie.
  • Cynizm – postawa życiowa charakteryzująca się lekceważeniem wartości i zasad moralnych obowiązujących w danym środowisku.
  • Szalbierstwo – oszustwo polegające na wyłudzeniu czyjejś własności.

 

Praca na lekcji

Sąd nad Tartuffe’em, sąd nad Orgonem

Na lekcji możesz zostać poproszony o wyrażenie swojej opinii na temat Tartuffe’a i Orgona.
Nie zapomnij o następujących argumentach:

Tartuffe

  • Wykorzystał człowieka, który szczerze chciał mu pomóc.
  • Jest krytycznie nastawiony do wszystkich ludzi.
  • Udaje pokornego i miłosiernego, ale w trakcie kłótni Orgona z Damisem skutecznie podsyca gniew ojca.
  • Nie ma żadnych skrupułów, gdy przyjmuje od Orgona zapis majątku.
  • Zarzuca innym rozwiązłość, a sam jednocześnie bezwstydnie zaleca się do żony Orgona.
  • Kiedy jego pozycja jest zagrożona, nie waha się przed szantażem – domaga się aresztowania Orgona i eksmisji jego rodziny.

Orgon

  • Jest apodyktyczny, wymaga od swojej rodziny całkowitego posłuszeństwa.
  • Bez wahania oddaje swój majątek obcemu człowiekowi, nie dbając o to, że krzywdzi tym rodzinę.
  • Bezmyślnie rozporządza losem córki.
  • Nie jest uczciwy wobec starającego się o rękę Marianny Walerego.
  • Za próbę krytyki okrutnie karze syna – wydziedzicza go.
  • Nie liczy się z opinią swojej rodziny, postępuje wbrew jej woli.
  • Podobnie jak Tartuffe często udaje pobożnego, wykorzystuje argumenty religijne.

 

Wypracowanie

„Najstraszliwszy cios
zadaje się ułomnościom,
wystawiając je na szyderstwo świata.”
Słowa Moliera uczyń mottem swoich przemyśleń na temat ludzkich wad.

Zobacz:

Świętoszek na lekcji

Świętoszek na maturze

Świętoszek Moliera

Świętoszek Moliera – określ wymowę utworu oraz rodzaje komizmu

Świętoszek – prace domowe

Świętoszek do prac pisemnych