Trzeba wiedzieć, że styl klasycystyczny, który będzie się rozwijał w epoce następnej, w oświeceniu, korzenie swe ma głęboko w wieku XVII; jego źródło to, oczywiście, antyk. Siedemnastowieczną Francję cechuje inny klimat niż ówczesną Europę. Nad całym krajem dominuje przepych królewskiego dworu i władza absolutna Króla Słońce – Ludwika XIV. Na dworze wykształciły się specyficzne konwencje i obyczaje: obowiązuje ścisła etykieta, ale niesłychanie częste są romanse, intrygi, tajne przymierza, zdradzieckie knowania polityków i dworzan. Być może, właśnie ta obyczajowość przyczyniła się do rozwoju klasycyzmu – stylu bardzo skonwencjonalizowanego, opartego na ścisłych regułach, ale przecież także pozwalającego mówić o ludzkich namiętnościach i rozterkach.
Ludwika XIV
Klasycyzm jako styl
Obowiązuje ład, harmonia, ściśle określone zasady. Odżywa poetyka Arystotelesa, ale powstają też nowe teksty tego typu, w dużej mierze wzorowane na dziele greckiego mistrza. Najważniejsze z nich to Sztuka rymotwórcza Nicolasa Boileau, która zaleca:
- opieranie się na starożytnych wzorcach, stosowanie aluzji do antyku, budowanie metafor nawiązujących do mitologii;
- w pracy twórczej kierowanie się przede wszystkim rozumem, a dopiero później uczuciami, wyobraźnią, intuicją;
- stosowanie zasady decorum – odpowiedniości stylu do treści, dbanie o dobre obyczaje, ukazywanie sensu moralnego;
- ukazywanie wzorców piękna, ładu i harmonii;
- dążenie do doskonałości – stosowanie kunsztownego stylu, pięknych metafor, lecz języka zrozumiałego, prostego;
- ukazywanie reguł rządzących światem;
- stosowanie ścisłego podziału na gatunki oraz rodzaje literackie i przestrzeganie ścisłych reguł rządzących każdym gatunkiem.
Ulubione gatunki klasycyzmu to tragedia, komedia, epos, list poetycki, poemat dydaktyczny, oda, satyra, sielanka.
.
Teatr i dramat francuski
To zapewne największe dokonanie siedemnastowiecznego klasycyzmu. Rozwijał się bujnie pod patronatem królewskim, choć niechętnie tolerowany przez Kościół. Wtedy właśnie, w roku 1680, powstała Komedia Francuska (Comédie Française), słynny do dziś teatr paryski. Oglądano z zapałem nie tylko klasyczne tragedie i komedie, lecz także sztuki farsowe wywodzące się z włoskiej komedii dell’arte.
Tragedie
Cyd Pierre’a Corneille’a ukazuje skomplikowaną intrygę miłosną, w której uczucia walczą o pierwszeństwo przed honorem. Tytułowy bohater rozdarty jest między miłością do Chimeny a poczuciem obowiązku nakazującym mu – bagatela! – zabić ojca ukochanej. Rozterki jego i Chimeny, intrygi, walki wewnętrzne i dosłowne znajdują szczęśliwe rozwiązanie: i kochankowie się połączą, i honor zostanie uratowany – wprawdzie za cenę śmierci ojca Chimeny, ale ta wybacza ukochanemu, bo rozumie jego dylemat! Dzisiejszemu czytelnikowi rozterki bohaterów wydają się zapewne mało współczesne, ale w XVII w. dramat Corneille’a oglądany był nader chętnie, a nawet wywołał dyskusję narodową na temat tego, czy autor złamał zasadę decorum. Nie jest to bowiem ścisła tragedia – wszak zakończenie jest szczęśliwe! Bardzo poważnie zastanawiano się nad tym, czy autor miał prawo (!) tak poprowadzić akcję. Przykład ów pokazuje, jak ważne było wówczas stosowanie klasycznych reguł.
Fedra Jeana Racine’a to zainspirowana mitologią grecką i tragedią Eurypidesa historia szalonej namiętności tytułowej bohaterki do jej pasierba, Hipolita. Miłość Fedry – gwałtowna, nieokiełznana – doprowadza ją do samobójstwa. Tragedia ta pozostaje do dziś przekonującym obrazem niszczącej, namiętnej miłości i tego, jak trudno opanować ludzkie uczucia.
Komedie Molierowskie
Ukazują świat prawdziwy, choć przedstawione w nich charaktery ludzkie są nierzadko przejaskrawione. Bohaterowie noszą często nazwiska znaczące, podkreślające główną cechę ich charakteru. Autor krytykuje wady i słabości ludzkie: głupotę, skąpstwo, dewocję – przywary całego społeczeństwa.
- Tartuffe, tytułowy bohater Świętoszka, to obłudnik, który wykorzystuje naiwność sprzyjającego mu Orgona, aby doprowadzić go do bankructwa, zawładnąć jego majątkiem, a nawet zdobyć jego żonę. Stara się sprawiać wrażenie człowieka uczciwego, religijnego ale w rzeczywistości jest fałszywym, chciwym, samolubnym i okrutnym intrygantem. Wprawdzie w finale komedii hipokryta zostaje zdemaskowany, lecz jego działalność pozostaje znaczącą, ponadczasową przestrogą.
- Harpagon, bohater Skąpca, to szokująca postać sknery, który myśli tylko o pomnażaniu i zachowaniu swego majątku. Unieszczęśliwia tym swoje dzieci, ale i sam szczęśliwy nie jest. Żyje bowiem samotnie, otoczony nienawiścią innych, wszystkimi pogardzając, wszystkich traktując instrumentalnie, opanowany żądzą posiadania.
- Bohater tytułowy Don Juana to postać cynicznego uwodziciela, który zdobywa i porzuca kolejne kobiety, znajomości z nimi traktując jak rozrywkę. Znudzony, kwestionujący wszelką moralność – jest przykładem nihilisty, człowieka, niewierzącego w nic i nikomu. Jego dzieje kończą się mało komediowo: zostaje porwany do piekła przez ducha Komandora, zmarłego ojca jednej z uwiedzionych przez niego dziewcząt.
Molier, właściwie Jean Baptiste Poquelin (1625-1673)
Był niewątpliwie największym twórcą teatralnym ówczesnej Francji. Pochodził z rodziny mieszczańskiej, którą porzucił w bardzo młodym wieku, aby oddać się swej pasji teatralnej. Był aktorem i dyrektorem teatru wędrującego po całym kraju. Żył niekonwencjonalnie, na przekór obowiązującym modom i konwenansom, siedział nawet w więzieniu, wtrącony tam za długi. Zdobył jednak zaufanie króla i opieka królewska pomogła mu bardzo w swobodnym głoszeniu obrazoburczych, niepopularnych prawd. Bardzo niechętnie traktował Moliera Kościół katolicki, wielokrotnie zresztą przez niego atakowany. Sztuki Moliera przysparzały mu sporo niechęci, oskarżano go o obrazę moralności, frywolność i lansowanie wzorców antyspołecznych. Kłopoty miał nawet po śmierci, ponieważ Kościół nie chciał zgodzić się na pochowanie go w poświęconej ziemi.
Kierunek w poezji, swą nazwę wywodzący od nazwiska znakomitego ówczesnego poety Luisa de Góngory. Jego twórczość wywarła ogromny wpływ na europejską lirykę. Została wprawdzie później zapomniana, lecz dziś odkrywana jest na nowo. Może trochę pasuje do naszych czasów. Pełna jest bowiem niezwykłego kunsztu, a zarazem mroczna i tajemnicza. Gongoryzm to kult słowa i wyszukanej metafory – nazywany bywa także kultyzmem. Operował niezwykłym słownictwem, zaskakującymi metaforami, konstruowanymi często z przekształceń słów greckich i łacińskich. Styl ten posługiwał się trudnymi do rozszyfrowania aluzjami, skojarzeniami, stawiając przed czytelnikiem trudne wyzwania. Można rzec, iż poezja utrzymana w duchu gongoryzmu wykazuje cechy podobne do tej, którą tworzyli mariniści, czyli pisarze wzorujący się na Marinim. Od tej ostatniej jest jednak zdecydowanie bardziej mroczna i tajemnicza.
Mistycyzm
Mistycyzm to pogląd zakładający możliwość obcowania człowieka z Bogiem. Przejawia się on w różnych epokach i kulturach, lecz w okresie baroku w Hiszpanii stał się szczególnie wyrazisty. Wielcy mistycy, jak św. Teresa d’Avilla, św. Ludwik z Granady, zapisywali objawienia, których doznawali. Propagowali idee żarliwego katolicyzmu, ukazując uczucia i niezwykłe przeżycia człowieka, który doświadcza duchowej, a niekiedy i cielesnej obecności Chrystusa.
Don Kichot Miguela de Cervantesa
To niewątpliwie najbardziej znane dzieło hiszpańskiego baroku.
Cervantes, rozgoryczony i zniechęcony do swej współczesności – kiedy zaczynał utwór, przebywał w więzieniu, oskarżony o malwersacje finansowe – stworzył niezwykłe dzieło, opierające się upływowi czasu, do dziś czytane i skłaniające do refleksji.
Treść dotyczy dziejów tytułowego błędnego rycerza – idealisty, który, naczytawszy się romansów i eposów rycerskich, wyrusza w świat, by walczyć ze złem. Don Kichot to fantasta, marzyciel, człowiek bujający w obłokach, w dużej mierze szaleniec. W przewrotnej przedmowie Cervantes stwierdza, że jego dzieło miało być „atakiem przeciw księgom rycerskim”. Postać głównego bohatera można jednak równie dobrze uznać za uosobienie dawnych cnót rycerskich.
Don Kichot jest marzycielem, fantastą i szaleńcem, lecz także wzorem chrześcijańskiego rycerza oraz symbolem „hiszpańskiego ducha”. Uważa, że ma do spełnienia misję: musi walczyć ze złem – i poświęca się jej z pełnym oddaniem. Jego niestereotypowy umysł nawet w wiatrakach każe mu widzieć groźne olbrzymy, w związku z czym Don Kichot stacza z nimi walkę. Zarazem jednak dzielny rycerz broni honoru i dawnych cnót. Idealną miłością darzy Dulcyneę, widząc w niej niezwykłą księżniczkę, choć w rzeczywistości to pospolita wieśniaczka. Bez jednoznacznej odpowiedzi pozostaje pytanie, czy widzieć w nim tylko pomyleńca godnego lekceważącego wzruszenia ramionami, czy jednak także idealistę, który nie chce pogodzić się ze złem świata i uparcie dąży do prawdy.
Sancho Pansa to wierny giermek Don Kichota. Wydaje się zupełnym przeciwieństwem swego pana; także pod względem fizycznym: Don Kichot jest wysoki, karykaturalnie chudy, jego giermek – niski, z wypchniętym przed siebie wielkim brzuchem. Twardo stąpa po ziemi, kieruje się zdrowym rozsądkiem, rzeczową oceną sytuacji. Wprawdzie jego myślenie jest nader przyziemne, a nierzadko nawet prymitywne, ale pod wpływem swego pana i on częściowo staje się marzycielem. Don Kichot i Sancho Pansa tworzą jedną z najsłynniejszych par w literaturze, symbolizując wzajemnie uzupełniające się przeciwieństwa. Ich dzieje to wielka metafora tego, jaką rolę w życiu ludzkim odgrywa prawdziwa przyjaźń i oddanie.
Don Kichot to powieść o: złu i dobru świata, idealizmie, tolerancji, lojalności, szaleństwie, roli, jaką mogą odegrać w życiu księgi, marzycielstwie, poszukiwaniu sensu świata, wędrówce symbolizującej życie i zachodzące w nim przemiany.
Dramat hiszpański
Teatr cieszył się ogromną popularnością, choć dotyczy to przede wszystkim komedii i jarmarcznych widowisk odgrywanych przez wędrowne trupy aktorskie.
Lope de Vega napisał podobno około dwóch tysięcy komedii „płaszcza i szpady”, zwanych hiszpańskimi, ale do naszych czasów pozostała zaledwie setka! Cechuje je żywa akcja. Pełno w nich intryg miłosnych i nie tylko takich. Ich bohaterowie często występują w przebraniu, pojedynkują się, przeżywają dramatyczne, choć kończące się dobrze przygody.
Twórczość Pedra Calderona de la Barca uchodzi za jedno z największych dokonań hiszpańskiego baroku. Ważnym tematem poruszanym przez pisarza jest problematyka honoru.
- Książę niezłomny prezentuje chrześcijańskiego rycerza, który w istocie niezłomnie walczy o ów honor. Cierpiący, torturowany, głodzony, nie poddaje się wrogowi, przeświadczony o konieczności obrony chrześcijańskich wartości i honoru właśnie.
- Życie jest snem to dramat rozważający istotę bytu: co w naszej egzystencji jest jawą, a co snem? co prawdą, co złudzeniem? Młodzieniec przez całe swe dotychczasowe życie trzymany w izolacji – okazuje się nagle księciem, który ma prawo decydować o losie swoim i innych… Prawdą i realnością okazuje się czysta egzystencja od narodzin do śmierci. Złudzeniem – cała nad nią „nadbudowa”: władza, zaszczyty, miłość. „Nasze królestwa tak są do snów podobne, że prawdziwe bierzemy za wyśnione, a wyśnione za rzeczywiste” – pisze de la Barca. Życie jest grą, ludzie – aktorami. To częsty motyw w literaturze baroku.
Zobacz: