Zwycięstwo klasycyzmu we Francji
Uwaga! Atmosfera siedemnastowiecznej Francji różni się od atmosfery barokowej Europy. Gdy w Anglii rozwija się jeszcze poezja metafizyczna, twórczość Miltona, w Hiszpanii Calderona, a we Włoszech Marina – we Francji kwitnie już… klasycyzm! Szybko zdominował i przyćmił twórczość barokową. Szybko też Paryż urasta do potęgi stolicy europejskiej. Krystalizują się tam rządy absolutne. Właśnie we Francji głównym autorytetem, dyktatorem mody i wzorów sztuki, obyczajów staje się dwór królewski Króla Słońce – Ludwika XIV. Autorytetami starają się być również kolejni kardynałowie. Każdy, kto czytywał powieści Dumasa, ma w pamięci obraz francuskiego dworu: ścisłej etykiety, intryg, przepychu, panowania faworyt i tajnych pojedynków muszkieterów. Otóż na tym dworze silną pozycję zdobyła tradycja klasycystyczna. Twórcy zdecydowali się nawiązywać do autorytetów starożytnych.
Sztuka poetycka Nicolasa Boileau
Każda epoka przynosi nowe zbiory zasad budowania utworów literackich. Dzieła, w których są one zawarte, nazywamy poetykami. Tworzyli je zwykle aktywni pisarze i filozofowie – jak w starożytności Arystoteles i Horacy. Teksty takie mają co najmniej podwójny charakter. Po pierwsze zawierają wizję, jaką na temat tego, jaka powinna być poezja, ma ich autor, po drugie, mają też funkcję teoretyczno-literackiej pracy badawczej – zwykle odwołując się do pokrewnych lub przeciwstawnych przykładów literackich ilustrujących zawarte w poetyce tezy.
Warto zwrócić uwagę na fakt, że to w tym samym barokowym XVII stuleciu powstaje (1674) Sztuka poetycka Francuza Nicolasa Boileau – jedna z najsłynniejszych poetyk klasycystycznych. Tak! Wiek XVII jest we Francji czasem jednoczesnego rozwoju baroku i klasycyzmu – i podczas gdy barokowi twórcy szokują dziwnością i wyrafinowaniem, klasycyści jak Boileau postulują usuwanie z poezji wszystkiego, co dziwne, brzydkie, niejasne. Wedle nich twórczość w myśl antycznej zasady „mimesis” (naśladowania) ma naśladować naturę – z tego zaś, co ona nam jako tematów dostarcza, należy wybierać rzeczy budujące i piękne – wzory w tej materii należy wedle Boileau czerpać oczywiście z literatury antyku.
Jedną z najsłynniejszych i najpełniejszych poetyk barokowych wydał Polak – jezuita Maciej Kazimierz Sarbiewski (1595-1640), sławny na całą ówczesną Europę poeta łaciński. Nosi ona tytuł O poincie i dowcipie, czyli Seneka i Marcjalis i zawiera doskonały opis mechanizmów, barokowych konceptów. Ów charakterystyczny dla epoki chwyt stylistyczny – nazywany zresztą przez autora puentą – miał być wedle niego „w słownym wypowiedzeniu zgodną niezgodnością i niezgodną zgodnością.”. Jak widzimy, nawet w rozprawie teoretycznej, barokowy pisarz używa barokowych form wypowiedzi.
Bajki de La Fontaine’a
Ten znany na całym świecie bajkopisarz był synem leśniczego z Szampanii. Od najmłodszych lat uwielbiał wycieczki po lasach i borach, podczas których miał okazję poznać życie zwierząt. W młodości myślał o studiach prawniczych lub karierze duchownego, ale zniechęcała go konieczność podjęcia studiów. Wybrał beztroskie i bezczynne życie na prowincji. Był nieodpowiedzialny i lekkomyślny. Ożenił się, ale nie udało mu się wytrwać w rodzinnym stadle i zdecydował się na rozwód. Kiedy po długiej przerwie zobaczył swego syna, miał powiedzieć: „Już gdzieś widziałem tego młodego człowieka”. Wyjechał do Paryża, którego atmosfera zdecydowanie bardziej odpowiadała jego wesołemu usposobieniu. Nie miał własnego domu. Całe życie mieszkał u przyjaciół. Twórczość literacką rozpoczął od frywolnych Powiastek, nawiązujących do twórczości Boccaccia i Ariosta.
Za światowe arcydzieło uznano jego Bajki, wydane w dwunastu księgach i czterech zbiorach. Czerpał wzory z pisarzy starożytnych, Fedrusa, Ezopa. Wzbogacił bajkę, wprowadzając do niej żywe dialogi, nadając jej czasami charakter opowiastki lub dysertacji. W utworach tych, których bohaterami są zwierzęta, poruszał problemy moralno-obyczajowe oraz aktualne kwestie polityczne i filozoficzne. Przedstawiony tu świat zwierząt to obraz ówczesnego francuskiego społeczeństwa.
Molier
Biografia pisarza
Był również aktorem i dyrektorem teatru, pochodził z rodziny mieszczańskiej. Nie został prawnikiem, choć miał za sobą gruntowne studia humanistyczne. Nie chciał kontynuować rodzinnej tradycji – jego ojciec miał zakład tapicerski i był dostawcą królewskim – i zrezygnował z posady nadwornego tapicera, by przyłączyć się do wędrownej trupy aktorskiej Béjart. Wkrótce został jej dyrektorem i objechał wraz z trupą niemal całą Francję. Aktorzy nie odnosili jednak sukcesów, popadli w długi, Molier, na życzenie wierzycieli, został wtrącony do więzienia. Ostatecznie w 1658 r. osiadł w Paryżu.
Dzięki przychylności Ludwika XIV mógł się wypowiadać bardzo swobodnie. Nie wszystkie wszakże utwory Moliera znajdowały zrozumienie u współczesnych. Na wystawienie Świętoszka przyszło komediopisarzowi czekać aż pięć lat. Zażarte spory wywołał też Don Juan. Tymczasem właśnie teksty budzące najwięcej kontrowersji – Świętoszek, Skąpiec, Mizantrop przyniosły Molierowi największe uznanie u przyszłych pokoleń. W tych wielkich komediach zawarł satyryczny obraz obyczajowości francuskiej XVII w. i niezwykłą galerię typów ludzkich, uosabiających nasze odwieczne wady. Wierzył w skuteczność nauczania ze sceny. Grał nawet trawiony przez śmiertelną chorobę. Na deskach teatru rozpoczęła się też jego agonia. Dwaj wezwani księża odmówili przygotowania go na śmierć. By uzyskać pozwolenie na pochowanie Moliera w poświęconej ziemi, wdowa po nim odwołała się do samego króla. Pogrzeb musiał się jednak odbyć pod osłoną nocy…
Świat postaci Molierowskich
Molier stworzył cały szereg postaci charakterystycznych – rozpoznawalnych niezależnie od tego, czy znamy utwór, z którego pochodzą. Wiemy, co oznacza zarzut: „jesteś skąpy jak Harpagon” albo „ależ z niego donżuan”. Można wciąż spotkać na swej drodze mizantropa.
- Harpagon – to główny bohater sztuki pt. Skąpiec. Skąpstwo Harpagona wydaje się chorobliwą obsesją: żyje myślą o swojej szkatułce z pieniędzmi, posiadanie staje się sensem jego istnienia. Cóż bowiem myśleć o człowieku, który gotów oddać swoje szczęście za nowe ubranie?
- Don Juan – największy chyba w literaturze uwodziciel, postrach serc niewieścich, zostaje w finale sztuki przykładnie ukarany. Molier przestrzega zatem przed niestałością i lekceważeniem cudzych uczuć, przed „kolekcjonowaniem” kochanek i porzucaniem ich jak znoszone ubrania. A jednak typ uwodziciela, który na stałe zamieszkał w literaturze, często nie jest potępiany przez odbiorców – bywa sympatycznym, przystojnym nicponiem, któremu damy na widowni łatwo wybaczają krzywdy dam na scenie. Przy Molierowskim Don Juanie warto dostrzec coś jeszcze: oto rodzi się libertyn. Już wkrótce (wiek XVIII) będzie postacią charakterystyczną dla modnych salonów. Wyzuty z zasad moralnych, pozbawiony skrupułów, więcej: pławiący się w rozpuście i szukający coraz to nowych podniet.
- Mizantrop – odludek, człowiek zgryźliwy, sobek, zrzęda, złośliwiec. Nazywa się Alcest, a jego postawa wynika z niechęci do ludzi. W końcu zresztą wybierze samotność – odizoluje się od świata i ludzi, których nie lubi… z wzajemnością.
- Świętoszek – Tartufe. Najbardziej znany, bo jest postacią tytułową lektury obowiązkowej od pokoleń. Uosobienie fałszu i hipokryzji, człek na pozór pobożny i prawy – w rzeczywistości chciwy intrygant. Wykorzystując swój płaszcz świętości, niszczy i wyzyskuje ludzi. Pragnie także okpić Orgona, którego całkiem otumanił. Wpatrzony w „ideał cnót” Orgon gotów oddać mu majątek i córkę, rzecz jasna, zakochaną w kim innym. Na szczęście Tartufe sięgnął także po żonę Orgona, dzięki czemu został zdemaskowany. W sztuce Moliera – tak, ale czy w zwykłym życiu udałoby się go pokonać?
- Hipochondryk – tak powiedzielibyśmy dziś. Molier nazwał go chorym z urojenia. Argan ogarnięty jest obsesyjnym strachem o swoje zdrowie. Wykorzystują go lekarze, chce go oszukać druga żona itd., itd. Na szczęście córki kochają go prawdziwie. Prawdę obnaży bohater za pomocą makabrycznego chwytu – uda zmarłego…
- Nuworysz – ambitny mieszczanin, który zapragnął być szlachcicem, czyli pan Jourdain (Żurdę) – Mieszczanin szlachcicem. Dziś nazwano by go może snobem albo dorobkiewiczem z aspiracjami. Chciał przekroczyć granice swojej warstwy społecznej. Zatrudnił nauczycieli i krawców, chcąc zdobyć przynajmniej maniery szlacheckie. Otoczenie naśmiewa się z niego, zresztą widownia również, bo na drodze do realizacji swoich marzeń jest Jourdain sprawcą wielu komicznych nieporozumień. W tym wszystkim bohater nie jest antypatyczny, a niektóre jego uwagi okazują się zaskakujące – jak choćby ta słynna o czterdziestu latach mówienia prozą.
Cyd Pierre’a Corneille’a
Czytelnicy Dumasa znają te czasy: Fronda, despotyczny kardynał Richelieu, trzej muszkieterowie. W tej atmosferze żył i tworzył Corneille; zresztą należał do Frondy. Jego tragikomedia Cyd podbiła serca odbiorców, choć nie krytyki. Nic jednak nie mogli poradzić krytycy na to, że bohater utworu – szlachetny, waleczny rycerz Rodrygo (Cyd) – stał się ulubieńcem dam, i to oczywiście przesądziło sprawę.
Zobacz: