Barok – obraz epoki

Podział epoki

• W Europie

  • barok jako epoka historyczno-literacka obejmuje zasadniczo cały wiek XVII, choć korzeniami sięga jeszcze końca XVI wieku.
  • Początek – II połowa XVI w. (marinizm we Włoszech).
  • Koniec – lata trzydzieste XVIII w. (rokoko – faza schyłkowa epoki).

Odrodzenie najszybciej wygasło we Włoszech – od połowy XVI wieku przerodziło się w nowy styl w sztuce, zwany manieryzmem.

• W Polsce

  • Prebarok (wczesny barok) – przełom wieków XVI i XVII (od lat 80. XVI po 20. XVII wieku).
  • Pełny barok (dojrzały) – od lat 30. po 70. XVII wieku (wg niektórych podziałów po rok 1700).
  • Późny barok (schyłek) – do lat 30. XVIII wieku (czasy saskie).

Nazwa

Barok – barocco – znaczy: dziwny. Poławiacze pereł nazwali tak ­perłę wyłowioną u brzegów Portugalii. Oryginalną, inną, dziwaczną – lecz nie­zwyk­le wartościową. Badacze epoki użyli tego określenia do sztuki, potem literatury XVII wieku. Pasowało – ówczesne dzieła sztuki i literatury zaskakują swoją oryginalnością i tajemniczością. Nazwa barok zaczęła się pojawiać już w XVIII w. (oświeceniowi ludzie okreś­lali tak dziwactwo w sztuce) – a utrwalił ją badacz literatury Jacob Burckhardt.

Barok – znaki ­szczególne

• Poczucie niepokoju, przemijalności, kruchości istnienia – po dobie ładu i uporządkowania.
• Wojny, zarazy, głód – po renesansowym rozwoju gospodarczym.
• Religijność (tematy religijne i biblijne) oraz mistycyzm w treści dzieł literatury i sztuki.
• Dysharmonia w sztuce, ekspresja w wyrażaniu myśli.
• Dążenie do udziwnionej, zaskakującej formy wyrazu.
• Bogactwo formy dzieł ­literatury i sztuki (czasem sztuczność).
• Ekspresja – dzieła mają wyrażać uczucia i szokować odbiorcę.

Ideały epoki

• Człowiek średniowiecza nie pragnął chwały ani splendorów tego świata. Wystarczała mu chłodna cela klasztorna lub zamkowe mury. Gdy był rycerzem, walczył za wiarę, gdy mnichem – oddawał się modlitwie i ascezie.

• Człowiek renesansu spojrzał odważniej na wszechświat. Poczuł się silny, pragnął być sławny, cenił indywidualizm, wszechstronną wiedzę i talent. Jego optymizm, wiara w harmonię wszechświata i zaufanie do Boga wprawiają w podziw.

• Człowiek baroku czuje się zagubiony. Optymizm i spokój renesansowy stopniały w zderzeniu z rzeczywistością: wojnami, śmiercią, głodem, cierpieniem. Człowiek baroku nie wierzy więc w trwałość życia doczesnego – pozostaje mu wiara w życie po śmierci. Widzi kruchość życia i śmieszność wartości, takich jak bogactwo, uroda, sława. Jest kruchą trzciną na wietrze, cierpi na myśl o tajemnicy kosmosu.

 

Obraz epoki

• Po latach względnego spokoju, dostatku, podróży i odkryć nastały w Europie czasy głodu, wojen i śmierci. Przyczyniły się do tego wyniszczające wojny – wiek XVII był stuleciem licznych konfliktów. Za wojną postępuje zawsze głód, śmierć, zaraza, ubóstwo. Optymistyczny światopogląd renesansu ulega zachwianiu w konfrontacji z rzeczywistością. Myśl ludzką zdominował niepokój. Szukano więc trwałej wartości w Bogu i religii.

• Kontrreformacja. Jesteśmy po soborze trydenckim, na którym Kościół katolicki podejmuje szereg decyzji reformatorskich oraz obmyśla działanie przeciw groźnej dlań reformacji. Kontrreformacja charakterystyczna dla wieku XVII to także Indeks ksiąg zakazanych, czyli spis ksiąg zakazanych, uznanych przez Kościół za grzeszne lub sprzeczne z jego doktryną. Znajduje się na nim m.in. dzieło Mikołaja Kopernika O obrotach sfer niebieskich, propagujące teorię heliocentryczną.

• Spowolniony jest rozwój nauki, spada poziom edukacji. Dochodzi do rozłamu między wiarą a nauką. Na stosie, na rzymskim placu Campo di Fiori płonie filozof i wolnomyśliciel Giordano Bruno, inny uczony, Galileusz, zostaje pod groźbą śmierci zmuszony do odwołania swoich astronomicznych odkryć.
  Zostaje reaktywowana instytucja świętej inkwizycji – wszelkimi, nawet brutalnymi metodami zwalcza ona kacerzy, czyli wszystkich przeciwstawiających się dogmatom Watykanu.

• W północnej Europie kończy się okres tolerancji religijnej – w Niemczech i Niderlandach trwają wojny między protestantami a katolikami, ich podłoże ma wymiar zarówno religijny, jak i społeczny. Niepokoje wyznaniowe trawią też Anglię i Francję. Zaczynają płonąć stosy, również Polska traci opinię kraju wolności wyznaniowej. Arianie (skrajny odłam protestantyzmu) muszą wybierać – albo zmienią wyznanie na katolicyzm, albo będą musieli opuścić kraj.

• W Europie spada liczba ludzi! Liczne i długotrwałe wojny przetrzebiły miasta i wsie. Wciąż – choć rzadziej – powracały zarazy: dżuma i trąd. Na skutek srogich zim i klęski klimatu zapanował głód i nędza. Śmierć stała się sprawą powszechną. Taka sytuacja wpłynęła na filozofię i atmosferę epoki – ludzie zaczęli szukać oparcia w religii, Bogu, z pogardą odnoszą się do dóbr doczesnych. W analizowanych tekstach znajdziemy motyw vanitas – przemijania, kruchości życia, dysharmonii, modny stał się temat czasu, szatana i śmierci.

• Anglia przeżywa okres rozwoju gospodarczego i kulturalnego pod panowaniem królowej Elżbiety I. Staje się absolutną potęgą na morzu. W Londynie rozkwita życie teatralne, dzięki The Globe założonemu przez Szekspira teatr staje się dostępny dla masowej widowni.

• Potęgą i monarchią absolutną staje się Francja. Dwór Ludwika XIV jest wzorcem europejskim. We Francji tych czasów, wcześniej niż w Europie, zaczyna ­świtać klasycyzm – tu działa Molier.

• W Polsce rozwija się demokracja szlachecka, sarmatyzm, rządzą królowie elekcyjni. Powiększa się chaos polityczny i anarchia szlachecka; walcząc o coraz więcej przywilejów, szlachta dopuszcza się tzw. rokoszy, czyli zbrojnych buntów przeciw królowi. Wojna z Rosją za czasów Stefana Batorego wyczerpuje nasze siły militarne.

• Jest to też wiek osiągnięć wielkich uczonych, filozofów – czasy Galileusza, Kartezjusza, Newtona.
  • Galileusz zastosował teleskop do badań astronomicznych (1609)
  • Blaise Pascal zaprojektował maszynę do liczenia (1642)
  • Izaak Newton wynalazł teleskop zwierciadlany (1668)

Te wszystkie dynamiczne przemiany znajdują swoje odbicie w literaturze i sztuce tej epoki; jest ona pełna niepokoju, pesymizmu, a często też sceptycyzmu i podskórnych konfliktów.

 

Barok a poprzednie epoki

• Barok kontynuuje średniowieczną postawę religijności i mistycyzmu, powiela śred­niowieczną hierarchię ­wartoś­ci. Podobny jest do śred­niowiecza w swoim uduchowieniu, umiłowaniu cudowności, tematyce – choćby śmierci i przemijania.

• Barok nawiązuje też do antyku – np. w powszechnej znajomości mitologii, łaciny (popularne makaronizmy) czy w ideologii francuskiego klasycyzmu.

• Barok kontynuuje część myśli i postulatów renesansu: poezja „światowych rozkoszy” dotyczy człowieka i ziemskiego bytu, literatura reform istnieje nadal, a niektórzy badacze nazywają filozofię baroku innym humanizmem.– bowiem w rozmyślaniach o kondycji ludzkiej, o sytuacji człowieka wobec kosmosu, wciąż podmiotem jest los ludzkiej jednostki.

 

Ważne zjawiska

• Kontrreformacja – odpowiedź Kościoła katolickiego na renesansowy ruch reformacji. Sobór trydencki (1545–1563) zaowocował ważnymi ustawami. Zreformowano organizację Kościoła – ale aktualizowano Indeks ksiąg zakazanych. Do walki z herezją przygotowano jezuitów. Święta Inkwizycja znów mogła zbierać plony, znów zapłonęły stosy. Już w roku 1600 – na Campo di Fiori spłonął Giordano Bruno.

• Marinizm – nurt w poezji wywodzący się od Giambattisty Marina, włoskiego poety. To Marino zaczął tworzyć w ten sposób – tak, by zaszokować odbiorcę pomysłem, wymyśleć niezwykły koncept, który będzie istotą utworu, używać wymyślnych (czasem dziwacznych) chwytów stylistycznych. Inaczej ten typ poezji zwiemy konceptyzmem.

• Poezja metafizyczna – zamknięto w niej ideologię barokową, przeświadczenie o znikomości życia, przemijaniu, śmierci.

• Klasycyzm – we Francji. Dwór Ludwika XIV nie przeniknął na wskroś przygnębiającą (lub może filozoficzną) atmosferą Europy. Tu szybko wykształcił się sposób życia i myślenia zupełnie inny – zwany klasycyzmem. Przywołano antyczne wzorce, powoływano się na klasyczne autorytety, a Nicolas Boileau napisał Sztukę poetycką – podręcznik poetów w klasycznym duchu.

• Sarmatyzm – nurt charakterystyczny dla Polski, cała formacja kulturowa polskiej szlachty, jej strój, obyczaje, specyficzny sposób bycia i przekonanie o wyjątkowości i wyższości swojej klasy, rzekomo pochodzącej od starożytnych Sarmatów.

• Temat piekła, szatana, śmierci i czasu – jako popularnych tematów ­literatury.

Porównanie baroku i renesansu

Renesans Człowiek w centrum myśli, radość życia – potężny pan natury; nauka, wykształcenie, wszechstronność; harmonia w filozofii i sztuce; mimetyczność sztuki (naśladownictwo); humanizm, sława, piękno świata i życia jako motywy literatury; szacunek dla wiedzy i talentu; rozwój gospodarki, handlu, przemysłu oraz roli pieniądza, bogacenie się ludzi.

Barok Bóg w centrum, człowiek jako kruszyna w kos­mosie, powrót wiary w jedyną potęgę Boga, zwątpienie w doczesne wartości; religijność, metafizyka, mistycyzm; wyrażanie uczuć w sztuce; dysharmonia, niepokój, niepewność; ekspresjonizm sztuki; przemijanie, szatan, śmierć, vanitas (marność) – motywy sztuki i filozofii; wojny, zarazy, głód, śmierć, zastój – spadek demograficzny.

.

Trzy ważne zjawiska w Europie XVII wieku

• Kontrreformacja
  Wiek XVI pamiętamy jako czas narodzin i gwałtowny rozwój reformacji. Powstawanie nowych wyznań i wspólnot religijnych sprzyjało jednoliceniu się państwa, ale zaczęło zagrażać Kościołowi. W latach 1545-1563 w Trydencie obradował sobór powszechny, który podjął wiele decyzji mających przyczynić się do ochrony interesów Kościoła, a także wpłynąć na szerzenie „jedynej prawdziwej wiary” – katolickiej. Sobór uznał, że tolerancja religijna jest niemożliwa, że stanowi powód zamętu i upadku norm moralnych, zatem należy uczynić wszystko, aby rozwijała się jedna tylko religia. Trybunał Inkwizycji, specjalny kościelny sąd, surowo tropił wszelkie odstępstwa od wiary katolickiej i równie surowo karał heretyków. Ograniczono bardzo wolność słowa, tworząc Indeks ksiąg zakazanych. Dzieło, które się na nim znalazło, jako nieuznawane przez Kościół, nie mogło być rozpowszechniane. Przestano myśleć o reformie samej wiary – przeciwnie: zagrożony Kościół tym bardziej podkreślał niepodważalność dogmatów i wszelkich przepisów, np. nakazywał bezwzględne przestrzeganie celibatu przez księży.

• Wojna trzydziestoletnia
  Jeden z najokrutniejszych konfliktów w dziejach, obejmujący swym zasięgiem niemal całą ówczesną Europę. Zaczął się od zamieszek między państwami protestanckimi a katolickimi na terenie Rzeszy Niemieckiej. Wyznający husytyzm Czesi rychło zbuntowali się przeciw katolickim Habsburgom; w roku 1620 pod Białą Górą ponieśli druzgocącą klęskę, w wyniku której utracili niezależność państwową na ponad dwieście lat. Kolejne państwa przyłączały się do wojny po jednej lub drugiej stronie, zawsze przyczyniając się do cierpień ludności cywilnej, pustosząc ogromne obszary Europy. Oblicza się, że u progu wojny Cesarstwo Niemieckie liczyło 16 milionów obywateli, a pod koniec – mniej niż 10 milionów. Spalone i doszczętnie zniszczone zostało około jednej trzeciej terytorium, w tym wiele bujnie rozwijających się uprzednio miast. Przyczyniło się to także do znacznego obniżenia się poziomu intelektualnego ludności. Wojnie położył kres pokój westfalski z roku 1648 – utwierdził on faktyczne rozbicie cesarstwa.

• Rozwój absolutyzmu
  Druga połowa wieku XVII to okres potęgi Francji. Absolutyzm rozwijał się już od początku wieku, od czasu rządów Ludwika XIII, ale apogeum osiągnął za czasów Ludwika XIV, zwanego Królem Słońce. Król traktowany był jako nieomylny namiestnik Boga – od Boga bowiem pochodzić miała jego władza. Wszelkie formy sprawowania władzy przez reprezentantów narodu (Stany Generalne) były stopniowo ograniczane, w czym królowi dzielnie pomagali chciwi władzy politycy: kardynałowie Richelieu i Mazarini. Wywierali oni niesłychanie silny wpływ i na króla, i na politykę państwa, piastując funkcje pierwszych ministrów. Powoływano wprawdzie i innych ministrów, ale nie odgrywali oni praktycznie żadnej roli, całkowicie zależni od woli kardynałów i króla. Ci zaś dbali przede wszystkim o własne interesy i bogactwa. Dwór królewski olśniewał coraz większym przepychem, ale prości ludzie zatrważająco ubożeli. Taki sposób sprawowania władzy odbierał narodowi wszelki wpływ na losy państwa, przyczyniał się do eksploatacji stanów najniższych i z czasem powodował coraz większe niezadowolenie Francuzów. Minie jeszcze dużo czasu, zanim ośmielą się oni zbuntować przeciw namaszczonemu boskim posłannictwem królowi.

Barok w Europie – datownik

Ważne daty, cechy, zjawiska

• 1603 – umiera królowa Elżbieta. Koniec epoki elżbietańskiej w Anglii
• 1618-1648 – wojna trzydziestoletnia (szereg wojen o prymat w Europie)
• 1624 – rządy kardynała Richelieu we Francji (do 1648)
• 1625 – założenie dzisiejszego Nowego Jorku (początkowo Nowy Amsterdam)
• 1545–1563 – sobór trydencki – rusza kontrreformacja
• 1649 – ścięcie króla Karola Stuarta, Anglia republiką
• 1648 – Fronda we Francji (bunt szlachty przeciw rządom kardynała Mazariniego)
• 1643-1715 – rządy króla Lud­wika XIV we Francji (szczyt absolutyzmu)
• 1653-1658 – rządy Cromwella w Anglii
• 1655-1660 – wojna Szwecji z Polską
• 1660 – przywrócenie monarchii w Anglii (Karol II królem)
• 1682 – Piotr I carem Rosji
• 1683 – bitwa pod Wiedniem, zwycięstwo pod wodzą Jana III Sobieskiego, Europa niweczy zagrożenie tureckie
• 1713-1740 – Fryderyk Wilhelm królem Prus
• 1715 – śmierć Ludwika XIV. Ludwik XV na tronie Francji.

Osobowości epoki

• Ludwik XIV – Król Słońce. Twórca monarchii absolutnej oraz dominującej pozycji Francji w Europie.
• Kardynał Mazarini. Dyplomata, szara eminencja francuskiej władzy. Przeciw niemu zbuntowała się szlachta francuska (Fronda).
• Kardynał Richelieu, mąż stanu, minister, umacniał władzę królewską we Francji.
• Jan III Sobieski. Polski król, ale dla Europy przede wszystkim pogromca Turków pod Wiedniem.
• Oliver Cromwell – przywódca rewolucji w Anglii, protektor, sprawował władzę w latach 1653-1658.

Dwa nurty barokowej kultury

Literatura i sztuka tego okresu pełne są sprzeczności, kontrastów, zagadek. Życie wydaje się udręką. Można albo jej się poddać, ewentualnie rozpaczliwie licząc na zbawienie w życiu wiecznym, albo próbować ją przezwyciężyć, oddając się zabawie i hedonistycznemu używaniu.

Stąd dwa główne nurty kultury barokowej – dworski i religijny, często przedziwnie się ze sobą splatające, tworzące niezwykłe, działające na wyobraźnię obrazy.

Zestawmy różnice:

A oto zestawienie Heinricha Wölfflina, który wyróżnił następujące opozycje stylów renesansu i baroku. Ujął je w pięć kategorii.

Renesans linearność płaskość wielość forma zamknięta jasność

Barok malarskość głębia jedność forma otwarta niejasność

Podobnie jest w literaturze.

• Przypomnijmy sobie prostotę poezji renesansowej i spójrzmy na zawiłość barokowej składni.
• Na opisowość i harmonię tamtej literatury i na gwałtowność oraz siłę uczucia tej.
• Tamta bawi, naucza, opiewa, ta – chce zaszokować, zadziwić, uderzyć w odbiorcę.

Ale – uwaga – jednak różnie rozwija się w różnych miejscach Europy, różne są dwory i obyczaje w czasach, gdy modne były kryzy, a mężczyźni w pończochach i bufiastych portkach przypominali strojne ptaszyska.

U nas co innego – wśród szlachty panował kontusz i nawet król Jan III Sobieski nosił się po szlachecku.

• Francuski dworak
  Dwór królewski wykształcił model człowieka znającego etykietę, bywałego na ucztach i hołdującego modzie. Nie tylko we Francji, choć tam najwcześniej – dworski model życia stanie się typowy dla epoki, podejmie go oświecenie. Nie jest to model ascetyczny, dworak kocha piękny strój, bogaty stół, drży o swoją pozycję w dworskiej hierarchii.

• Polski Sarmata
  Pewny siebie szlachcic, reprezentant polskiego społeczeństwa, konserwatywny, broniący jak źrenicy oka szlacheckiej wolności. Typowy dla naszej narodowej kultury – kłótliwy pieniacz, ale i obrońca tradycji. Przy sarmatyzmie buduje się także mit dworu polskiego, symbol Polski sarmackiej.

Cechy stylu barokowego:

• przepych, bogactwo, nadmiar,
• przerost formy nad treścią,
• ekspresja uczuć, niepokój,
• dysharmonia, asymetria.

• Dzieło barokowe musi być pełne ozdób, będzie być może zdobione przesadnie – zamiłowanie artystów do bogactwa ornamentów, szczegółów, złoceń jest aż nadto widoczne.
• Mnóstwo pucołowatych amorków, postacie w ruchu – wyrażające gestem i mimiką twarzy uczucie bólu, cierpienia czy ekstazy.
• Wiersze nazwane długimi tytułami, w których poprzestawiano szyk słów. Twórczość, która zadziwia – bo taki jest zamiar barokowych artystów.

Forma czy treść?

Do niedawna opatrywano barok etykietką: „przerost formy nad treścią”. Działo się tak dlatego, że artyści epoki, pragnąc zadziwić odbiorcę, wzbogacali formę i eksperymentowali z jej kompozycją. W efekcie dzieła baroku są przebogate, budynki zdobne, amorki pulchne – czasem do przesady.

Język poezji – niemal wynaturzony.
Nie znaczy to jednak, że brak w tym wszystkim treści. Przeciwnie, barok jest głęboko filozoficzny – jego tematy to czas, śmierć, kondycja człowieka. Hasło zatem uległo dezaktualizacji. Mówmy lepiej: bogata, rosła forma wypełniona istotną treścią.

Architektura

• Oryginalny kształt konstrukcji, architekt barokowy chce stworzyć dzieło jedyne w swoim rodzaju.
• Zdobiony mnóstwem rzeźb, sam przypomina rzeźbę.
• Architektura podporządkowana rzeźbie (pokryty posągami, ornamentami).
• Bogate zdobnictwo.

 

Zobacz:

Najważniejsze pojęcia związane z barokiem

Barok – życiorys kultury

Maturalna wiedza o baroku

Zjawiska literatury baroku

Barok w Europie – twórcy i założenia

Barok w Polsce

Sztuka i architektura epoki baroku

BAROK – Test 1

Barok – TEST 4