Teocentryzm oznacza postawę skupioną na Bogu i sprawach religii, światopogląd umieszczający Go w centralnym punkcie zainteresowań i dążeń. Jest to wspólna cecha wszystkich bardziej uniwersalnych wzorców postawy religijnej średniowiecza. Skupienie się na sprawach Bożych, dążenie do ideału Boskiego mogą przecież przybierać najróżniejsze formy.
Najbardziej charakterystyczne przykłady:
- Św. Augustyn – w założeniach swojej filozofii ukazuje dramat człowieka umieszczonego między niebem a ziemią, między aniołami a zwierzętami. Dramat człowieka polega na ciągłym rozerwaniu, szamotaniu się pomiędzy pragnieniem zwykłego, ludzkiego szczęścia na ziemi a tęsknotą za wiecznością i ideałem nieba. Życie pomiędzy trwogą a nadzieją staje się koszmarem. Jest to życie w świecie dualistycznym, złożonym z przeciwstawnych wartości: dobro – zło, niebo – piekło, zbawienie – potępienie, dusza – ciało. Człowiek musi wybierać pomiędzy tymi wartościami, nie ma drogi pośredniej. Oczywiście – powinien wybrać dobro, niebo, zbawienie – św. Augustyn pochwala wyrzeczenie się wszelkich dóbr ziemskich, a propaguje kontemplację i ascetyczny tryb życia. Św. Augustyn wyznaje i głosi prymat ducha nad ciałem. Najwyższym bytem jest Bóg. Bóg to także dobro, piękno, prawda i Ÿródło wiedzy i wiary. Człowiek jest Bogu całkowicie podporządkowany, „aby zrozumieć, musi najpierw uwierzyć”. Wiedzę zaś można posiąść tylko drogą iluminacji – czyli oświecenia.
- Asceza – to chyba najradykalniejsza forma teocentryzmu. Średniowieczny asceta to człowiek, który wychodząc z założenia, że służba Bogu jest nie tyle głównym, co jedynym powołaniem ludzkiego życia, wyrzeka się wszelkich spraw ziemskich, ograniczając fizyczną stronę życia jedynie do najprostszego zaspokajania niezbędnych potrzeb. I to jednak czyni w sposób wyszukany – poszcząc, żywiąc się nie tyle wszystkim, co najgorszym i najobrzydliwszym, tym, co znajdzie pod ręką. Dalej – poddaje się rozmaitym umartwieniom fizycznym – może nosić włosiennicę, biczować się, spać na gołych i ostrych kamieniach, nurzać się w odpadkach i w rozmaity sposób zadawać sobie ból. O płci przeciwnej, rzecz jasna, nawet nie myśli. Czyniąc te wszystkie okropności, asceta dąży do stanu religijnej ekstazy i wyższej świadomości, wynikającej z oderwania się od ziemskich spraw. Przykładem ascety jest św. Aleksy.
- Mistycyzm – ta z kolei postawa to dążenie do obcowania z Bogiem poprzez stan ekstazy następujący po długotrwałej medytacji. Obcowania, czyli osobistego spotkania. Mistycy obmyślali drogi osiągania takiego stanu, z wyróżnianiem poszczególnych stopni „wtajemniczenia”. Droga taka zawsze opierała się na samotnej medytacji, mogły jej też towarzyszyć formy ascezy i ćwiczenia siły woli oraz intelektu. Do najbardziej znanych głosicieli mistycyzmu należą niemiecki dominikanin Mistrz Eckhart oraz Tomasz à Kempis (autor słynnego dzieła O naśladowaniu Chrystusa).
- Tomizm – w ujęciu św. Tomasza, relacja człowiek – Bóg ma nieco inną postać. Teolog z Akwinu jednocześnie zakłada nicość człowieka w stosunku do Boga oraz możliwość jedynie rozumowego Jego poznawania. Dla św. Tomasza służba Bogu przybiera rozmaite formy – zawsze jednak w ramach ustalonego przez Stwórcę porządku wszechrzeczy. Próba naruszenia tegoż należy do najcięższych wykroczeń. Każdy więc powinien żyć w zgodzie ze swym stanem i wypełniać swą rolę na ziemi. Filozof natomiast, bądŸ teolog, służy Bogu przez intelektualne badanie właściwości „rozumnego ładu świata”.
- Franciszkanizm – to z pewnością najpogodniejsza średniowieczna koncepcja relacji Bóg – człowiek. Dla franciszkanina Bóg o wiele bardziej niż Sędzią jest Ojcem. Na pewno więc Bóg Franciszka jest o wiele bardziej miłosierny i wyrozumiały niż Bóg Augustyna. Nie oznacza to bynajmniej, że człowiek ma o Nim i jego prawach zapominać. Drogą do zbawienia jest jednak nie strach, lecz miłość i pokora. Te dwa pojęcia franciszkanizm wysunął na pierwszy plan ludzkiego postępowania i uczynił podstawową zasadą relacji religijnej.
Zapamiętaj!
Mistycyzm zakładał poznanie Boga przez osobiste z Nim obcowanie, uzyskiwane w wyniku przebywania kolejnych stopni zbliżania się do Stwórcy, aż po osiągnięcie stanu ekstazy. Mistycyzm średniowieczny, mający różne odcienie doktrynalne i ewoluujący w czasie, w wieku XII był reprezentowany głównie przez Bernarda z Clairvaux oraz myślicieli skupionych przy paryskiej szkole św. Wiktora.
Scholastyka
Dogmaty, prawdy wiary, uznawane przez Kościół za objawione i niepodległe krytyce, wyjaśniano i uzasadniano drogą poszukiwań rozumowych. Tak narodziła się nauka zwana scholastyką. Tomizm, obok augustynizmu, stał się głównym kierunkiem doktrynalnym tej „filozofii szkolnej”. Scholastykę stworzono dla potrzeb nauki, a rozwinęła się ona głównie na uniwersytetach europejskich. Wypracowała ona na swój użytek metody dowodzenia apriorycznie, tj. za pomocą z góry przyjętych twierdzeń religijnych, prawd objawionych. Rozum oraz autorytety (to znaczy dowody dostarczane przez pisma twórców) – to dwa podstawowe Ÿródła przy objaśnianiu chrześcijańskich prawd wiary.
Zapamiętaj!
Najważniejsi filozofowie średniowiecza:
- Św. Augustyn – twórca filozofii dramatycznej zwanej augustianizmem. Żył w latach 354-430. Jego filozofię zastąpiła dopiero doktryna Tomasza z XIII w.!
- Św. Franciszek z Asyżu – twórca wędrującego zakonu franciszkańskiego, wyznawca wszechogarniającej miłości do ludzi i wszelkiego stworzenia, prostoty i ubóstwa.
- Św. Tomasz z Akwinu – twórca tomizmu, filozofii harmonijnej, która niejako umotywowała i wyjaśniała sens hierarchicznej struktury społecznej (także oddziaływała przez długie wieki).
- Znanym filozofem średniowiecznym jest również Abelard – uczestnik słynnego sporu o uniwersalia. Niestety, do ogólnej świadomości przeszedł jako bohater dramatycznej historii miłosnej.
Zobacz: