Nieocenionym źródłem wiedzy o średniowieczu jest sztuka tego okresu. Trzeba pamiętać, że zdecydowana większość ludzi tej epoki była analfabetami. Dzieła sztuki pełniły dodatkową funkcję Pisma Świętego dla ubogich (Biblii pauperum) – nauczały prawd wiary, opowiadały historie biblijne i losy świętych. Sztuka tej epoki chciała być użyteczna, tzn. przemawiać do prostego człowieka. Mnich Teofil z XI w. pisał w swym dziele o sztuce: „Jeśli dusza wiernego ujrzy w rysach obraz męki pańskiej, zostaje boleścią przejęta; jeśli widzi, jakie święci w swych ciałach męczeństwa znosili i jakie w życiu wiecznym osiągnęli nagrody, zwraca się do zachowania lepszego życia […]”. Także św. Tomasz z Akwinu uważał, że przez wzrok skuteczniej się ludzi kieruje ku pobożności niż przez słuch.

Dzieła średniowiecza nie zawsze są czytelne dla współczesnego odbiorcy. Nie wolno zapomnieć, że wyrastają one z kultury duchowej tamtej epoki, która jest od naszych czasów i poglądów bardzo różna. Często przekazywały prawdy religijne przez różnego rodzaju symbole i alegorie, których odczytanie może dziś wymagać specjalistycznej wiedzy. To jednak charakterystyczna cecha średniowiecznej estetyki – w tej epoce uznawano, że wszystko, co dostrzegamy, co jest odbierane zmysłami, niesie w sobie jakieś ukryte sensy, jest znakiem treści religijnych, pozazmysłowych. Perła na przykład mogła oznaczać Matkę Boską, łaskę, duszę, hostię… Tyle że na Matkę Boską mogły wskazywać także inne znaki niż perła: róża, diament, cedr libański… Istotą symbolu jest właśnie wieloznaczność, podczas gdy alegoria ma charakter skonwencjonalizowany, odczytujemy ją w jeden, utrwalony przez tradycję sposób. Dobrym przykładem alegorii jest średniowieczne wyobrażenie śmierci jako rozkładających się zwłok, a później szkieletu z kosą w ręku.

Ważne opozycje

  • Strona prawa (dobro, zbawienie) – strona lewa (zło, potępienie).
  • Góra, to, co jest wyżej (sfera sacrum) – dół, to, co jest niżej (sfera profanum).

 

Ukryte sensy liczb

  • 3 – znak Trójcy Świętej; liczba symbolizująca boskość, sprawiedliwość, równość, zawiera w sobie początek, środek i koniec; symbolizuje także przyczynę wszelkiego stworzenia. Bardzo często trójdzielność bywała zasadą kompozycyjną średniowiecznych dzieł; przykład – Boska Komedia Dantego.
  • 4 – doskonałość, boskość; mamy 4 ewangelistów, 4 cnoty główne, także 4 pory roku.
  • 6 – grzech, szatan.
  • 7 – liczba święta w Starym Testamencie, występująca też bardzo często w Apokalipsie św. Jana; jest 7 sakramentów, 7 części Brewiarza, Bóg odpoczął po stworzeniu świata właśnie siódmego dnia (dzień święty!), ta liczba symbolizuje ziemskie życie człowieka (znakiem ciała jest „4”, znakiem duszy „3”, w sumie to 7).
  • 12 – wyobraża wspólnotę świętych, jest np. 12 apostołów, 12 miesięcy.
  • 13 – śmierć.

 

Symbole i alegorie

Znaczące barwy
„Zamiast w błękity – w zieleń ubierasz się, pani” – ta skarga średniowiecznego zakochanego dotyczy właściwie czegoś innego, jeśli zna się wymowę kolorów.

  • Błękitny – znak wierności, niebiańskości, to kolor Matki ­Boskiej.
  • Zielony – poszukiwanie miłości, nowa miłość, także nadzieja.
  • Żółty – wrogość, zdrada (Judasza przedstawiano w żółtych szatach).
  • Złoty – świętość (np. postać Matki Boskiej często przedstawiano na złotym tle).
  • Biały – niewinność, czystość.
  • Czarny – zło, grzeszność, brak wiary, śmierć.
  • Purpurowy – władza, bogactwo, miłość.

Inne symbole

  • Kwiaty: lilia – niewinność; róża – miłość; piwonia – „marna rozkosz”, ale też Maria.
  • Zwierzęta: pelikan – męczeństwo Chrystusa; pies – pokusa, zazdrość; lis – obłuda, kłamstwo.
  • Przedmioty: drabina – droga do nieba; młot – męczeństwo; miecz – duch, Słowo Boże.

 

Zapamiętaj!

Kilka cech średniowiecznego malarstwa

  • Brak perspektywy; próby jej wykorzystania pojawiają się dopiero w XV w.
  • Równoczesność zdarzeń – na jednym obrazie bywały przedstawiane obok siebie wydarzenia zachodzące w różnym czasie, np. śmierć Chrystusa na krzyżu, a jednocześnie zmartwychwstanie.
  • Brak dbałości o proporcje – większe jest to, co jest ważniejsze.
  • Średniowieczne realia – twórcy tej epoki nie dbali o zgodność z przedstawianą epoką. Dlatego Matka Boska pod krzyżem czy apostołowie noszą stroje średniowieczne.
  • Upodobanie do przesadnej ekspresji – malarze chętnie pokazują gwałtowne emocje, choćby rozpacz Matki Boskiej pod krzyżem czy cierpienie na twarzach męczenników. Bardzo realistycznie przedstawiają sceny tortur i męki. Skłonność tę widać zresztą także w literaturze, przykładem dzieła hagiograficzne (patrz: temat 5.) czy epika rycerska („Roland czuje, że śmierć jest blisko. Uszami mózg mu się wylewa”).

 

Słowniczek

  • Absyda lub apsyda – półkoliste, niekiedy podobne do wnęki pomieszczenie zawierające ołtarz.
  • Inicjał – większa, wykonana w ozdobny sposób litera rozpoczynająca rozdział czy inny fragment tekstu.
  • Inkunabuł – książka wydrukowana w początkowym okresie stosowania druku, to znaczy przed 1501 r.
  • Kapitel – głowica, ozdobne zwieńczenie kolumny czy pilastru.
  • Krypta – pomieszczenie pod kościołem, gdzie chowano zmarłych czy umieszczano relikwie świętych; ze względu na pielgrzymów często prowadziły doń dwa wejścia.
  • Miniatura – mała, barwna ilustracja; ozdabiano nimi średniowieczne rękopisy.
  • Pieta – rzeźba lub obraz pokazujące Matkę Boską z martwym Chrystusem na kolanach.
  • Pilaster – filar o prostokątnym przekroju, stojący przy ścianie bądź w nią wpuszczony; był ozdobą, ale przede wszystkim wzmocnieniem ściany.
  • Polichromia – barwne malowidła pokrywające powierzchnie ścian czy sklepień; dekoracja malarska zdobiąca na przykład powierzchnię rzeźby.
  • Portal – ozdobne obramowanie otworu wejściowego.
  • Prezbiterium – część kościoła, w której znajduje się główny ołtarz, często zaznaczona na przykład podwyższeniem.
  • Przypora (skarpa) – filar wzmacniający wysokie ściany.
  • Rozeta – duży otwór okienny w kształcie koła lub, rzadziej, rozwiniętego kwiatu róży, umieszczany w szczytach lub nad portalem w średniowiecznych budowlach. Zazwyczaj była wypełniania witrażem.
  • Sterczyna – pionowy element dekoracji architektonicznej.
  • Transept – nawa poprzeczna, występowała w kościołach zbudowanych na planie krzyża.
  • Witraż – szyba okienna złożona z oprawionych w ołów kolorowych szkieł, które zazwyczaj ułożone są w ornamenty czy sceny figuralne.

Dwa główne style średniowiecza

Styl romański

  • Czas występowania
    Wieki X – XII.
  • Nazwa
    Od łacińskiego romanus, czyli rzymski, styl ten bowiem rozwinął się na terenach należących wcześniej do cesarstwa rzymskiego.
  • Architektura
    Przede wszystkim budowle sakralne: kościoły, klasztory, ale też warowne zamki.
  • Materiał
    Ciosany kamień, drewno.
  • Cechy:
    • Monumentalizm, masywność związana z obronnym charakterem budowli: grube mury, małe okienka pełniące często funkcję otworów strzelniczych.
    • We wnętrzach budowli romańskich panuje półmrok.
    • Prosta bryła – budowano na planie kwadratu lub koła (rotunda), urozmaiceniem były półokrągłe przybudówki, wieże (jedna lub dwie), dzięki którym budowla wydawała się wyższa.
    • Mało skomplikowane sklepienia: krzyżowe i kolebkowe; łuki.
    • Niewiele elementów o charakterze zdobniczym – kolumny, płaskorzeźby, bogato dekorowane są jedynie portale.
  • Przykłady
    • katedra w Cantenbury;
    • krypta św. Leonarda na Wawelu;
    • kolegiaty w Tumie koło Łęczycy, w Kruszwicy;
    • klasztory w Wąchocku, Sulejowie;
    • kościoły w Czerwińsku, Opatowie, Sandomierzu;
    • drzwi katedry gnieźnieńskiej.

 

Styl gotycki

  • Czas występowania
    Przede wszystkim XIII – XV w., choć powstał we Francji w połowie XII w. w związku z przebudową opactwa w Saint Denis.
  • Nazwa
    Określenie wymyślone przez Giorgia Vasariego w XVI w. i mające charakter negatywny: „gotycki” to typowy dla Gotów – a więc barbarzyński!
  • Architektura
    Także kościoły i zamki, ale poza tym architektura świecka: kamienice mieszczańskie, ratusze, całe zespoły miejskie.
  • Materiał
    Rzadko kamień, najczęściej czerwona cegła.
  • Cechy:
    • Strzelistość, lekkość: cienkie mury, liczne wieże, ostre łuki, różnego rodzaju wzmocnienia – pilastry, filary, podpory.
    • Wysokie okna z witrażami – światło wyznacznikiem piękna i boskości.
    • Zróżnicowane układy przestrzenne – budowle na planie krzyża, często wielonawowe.
    • Skomplikowane sklepienie krzyżowo-żebrowe, sklepienia o fantastycznych formach gwiazd czy kryształów.
    • Liczne elementy zdobnicze: witraże, wieloskrzydłowe ołtarze, płaskorzeźby.
  • Przykłady:
    • katedry Notre Dame i Saint Denis w Paryżu, katedry w Chartres, Reims, Amiens, Kolonii, Freiburgu, katedra św. Wita Pradze;
    • londyńskie opactwo Westminsteru, budowle uniwersyteckie w Oksfordzie i Cambridge;
    • zamek w Malborku;
    • kościół Mariacki w Krakowie, w tym ołtarz Wita Stwosza;
    • Starówki we Wrocławiu, Toruniu, Gdańsku;
    • katedra na Wawelu, Collegium Maius w Krakowie;
    • kolegiata w Wiślicy.

„Czytamy” średniowieczny obraz

Częstym motywem ówczesnego malarstwa jest Sąd Ostateczny. Przykład stanowi Sąd Ostateczny Hansa Memlinga z 1474.
To tryptyk (symbolika trójki!).

Z chaosem lewej strony Chrystusa kontrastuje spokój strony prawej. Zbawieni wchodzą w bramy nieba, pomagają im aniołowie. Przy wejściu otrzymują piękne ubrania – to wyróżnienie, nagroda za cnotliwe życie. Wita ich święty Piotr z wielkim kluczem w dłoni – to alegoria władzy odpuszczania win.

W obrazie Memlinga jest wiele szczegółów, na które zazwyczaj nie zwraca się uwagi lub dzisiaj trudnych do wyjaśnienia. Oto zbawieni wchodzą do nieba po kryształowych schodach (znak świętości, czystości) – do dziś pojawiają się one w baśniach. Pod stopami mają kwiaty – również nieprzypadkowo dobrane! Stokrotka oznacza skromność i czystość, lilia świętość i niewinność, a orlik męczeństwo.

W centrum widzimy scenę sądu, w której centralne miejsce zajmuje Chrys­tus. Zgodnie z zasadami epoki po prawej stronie Chrystusa malarz pokazał zbawionych, po lewej – potępionych (symbolika prawej i lewej strony).

Chrystus – przedstawiony w czerwonej szacie (symbol męczeństwa, ale też władzy) – ma pod stopami kulę ziemską (znak panowania nad światem), a siedzi na tęczy, symbolizującej przymierze między nim a ludźmi (trzeba sobie przypomnieć biblijną opowieść o Noem i zesłanym na ludzkość potopie). Przy Jego głowie Memling namalował miecz i lilię.

Centralne miejsce obrazu przysługiwało wszelkim postaciom „wysokim” – obok Chrystusa można zobaczyć apostołów, a także Matkę Boską i świętego Jana Chrzciciela w tzw. postawach wstawienniczych (to często występujący motyw Deesis). Memling wyraźnie oddzielił w centralnej części obrazu górę (sferę sacrum) i dół (sferę profanum).

Z wielką dokładnoś­cią przedstawił malarz cierpienie malujące się na twarzach potępionych (cel dydaktyczny!), siłą wleczonych w stronę piekielnego ognia.

Po prawej stronie Archanioła widzimy malarską wizję średniowiecznej psychomachii: o duszę człowieka walczą anioł i diabeł. Motyle skrzydła, które Memling namalował diabłu, mogą oznaczać nietrwałość, ulotność.

Rzeczywista scena sądu rozgrywa się poniżej: umarli wstają z grobów, Archanioł Michał waży dobre i złe uczynki człowieka (a może figurki ludzkie oznaczają zbawionych i potępionych?).

Ciekawe są postacie sług szatana. Jedni mają pawie ogony, które symbolizują pychę, inni małpie twarze.

 

Katedra gotycka tekstem średniowiecznej kultury

W ciągu wieków gotyk został upokorzony i pomniejszony jak żaden chyba z wielkich stylów historii sztuki. Był niepojęty, a więc nienawidzony.
Zbigniew Herbert, Barbarzyńca w ogrodzie

Kto pomyślał tę przestrzeń i odrzucił ją w górę!
Julian Przyboś, Notre Dame

Katedra gotycka zdaje się przeczyć prawom fizyki, zwłaszcza prawu ciążenia. Budowle są zaskakująco wysokie. Wysokość nawy głównej waha się od 32 do 48 metrów (np. katedra w Amiens ma wysokość 42 m), a wysokość budowli z wieżami przekracza niekiedy 150 m! To „mistyczny skok w górę” – nakazujący oderwać myśli od tego, co materialne, niskie (profanum), a zwrócić je w stronę tego, co duchowe, święte (sacrum). Strzelistość gotyckiej katedry ma więc głęboki sens religijny.

Wpadające przez witraże światło było symbolem światła Bożego – koncentrowało się na ołtarzu i u góry (znów opozycja góra – dół). Twórcy gotyckich kościołów blask, światło kojarzą z boskością, a ciemność łączą z tym, co brzydkie i grzeszne.

Wykorzystywane przez architektów ostre łuki, widoczne zwłaszcza w kształcie okien, przypominają złożone do modlitwy ręce.

Katedra była jakby wielkim lustrem (speculum maius) odbijającym cały otaczający świat. To dlatego sklepienie często malowano na niebiesko i pokrywano gwiazdami, na malowidłach i płaskorzeźbach pojawiały się motywy powtarzalnych ludzkich zajęć, na przykład rolniczych. W stworzonym przez Boga świecie panuje porządek.

Nawet samo budowanie katedry wiązano z drabiną bytów stworzoną przez św. Tomasza z Akwinu. Budowla świadczy o pokonaniu żywiołów. Do jej wzniesienia potrzebny był materiał, np. kamienie – materia nieożywiona. Pracowały zwierzęta, które wykorzystywał twórca katedry – człowiek. Dzieło chronili aniołowie, a wszystko dla chwały Boga, znajdującego się na szczycie drabiny bytów.

Na posadzce średniowiecznej katedry umieszczano skomplikowane wzory przypominające labirynt – to metafora ludzkiego życia, trudu docierania do Boga. Jednocześnie pozwalały one wiernym odbyć symboliczną pielgrzymkę do Ziemi Świętej. Taka wędrówka – na kolanach! – często była zadawana jako pokuta.

Od razu ­skojarz!

Muzyka to także ważna sztuka tego czasu. Dużo śpiewano: pieśni, hymny, ballady, chorały… Śpiewane były także msze, a nawet przedstawienia teatralne (dramat liturgiczny). Nam najczęściej muzyka tej epoki kojarzy się z tzw. chorałami gregoriańskimi, których nazwa pochodzi od papieża Grzegorza Wielkiego. Były to pieśni liturgiczne wykonywane przez chór jednogłosowo, bez muzyki.

Zobacz:

Sztuka średniowiecza

Maturalna wiedza o średnowieczu

ŚREDNIOWIECZE – TABELA

Polskie średniowiecze (X-XV wiek)

 

Krzyż i miecz – symbole średniowiecza

Przygotuj ciekawą lekcję dotyczącą sztuki średniowiecza. Omów Sąd Ostateczny Hansa Memlinga.

Która dziedzina, Twoim zdaniem, mówi nam więcej o średniowieczu – literatura czy sztuki pozasłowne?