- Na „zakręty akcji”, nagłe zwroty w linii fabularnej, które zmieniają scenerię i niejako kierunek wydarzeń – tak jak w tangu – dynamicznym, opartym o powtarzalność figur. Rozgardiasz wstępny, przeciwko któremu buntuje się Artur, ma zmienić na pozorny ład ślub z Alą. Już prawie jest – lecz burzy go wejście Artura rozczarowanego swoją ideą i poszukującego nowej. Nagła decyzja babci, by umrzeć, staje się natchnieniem dla tej idei – ma nią być władza nad życiem i śmiercią, a do tego z kolei potrzebny jest Arturowi sojusz z siłą – reprezentowaną tu przez Edka. Wiadomość o romansie Ali i Edka rozbija sojusz i prowadzi do konfrontacji, w której ginie Artur, a zwycięża Edek. Są to zwroty akcji zaskakujące i dynamiczne, one to organizują przebieg wypadków. Akcja ta jednak zostaje przefiltrowana przez metody i doświadczenia teatru absurdu – obserwujemy ją w niezwykłej formie i żadne dziwactwa i deformacje nie mogą nas zadziwić.
- Na tak prostą rzecz jak strój i „ugrupowania” postaci. Obserwujemy rodzinę pogrupowaną pokoleniowo.
- Eugeniusz i Eugenia – pokolenie dziadków (młodzieńcze zachowanie, gra w karty);
- Eleonora i Stomil – pokolenie rodziców-„antyrodziców”, którzy w swoim czasie zaprotestowali przeciwko mieszczańskiemu ładowi i teraz obnoszą swoją „swobodę” w stroju (piżama Stomila), zachowaniu (bałaganiarstwo), niekonwencjonalności małżeństwa (zdrady Eleonory z Edkiem);
- Pokolenie „dzieci” – Artur, próbujący przywrócić mieszczański ład, co wyraża strojem (elegancki garnitur). uporządkowanym życiem, pragnieniem normalnego, mieszczańskiego ślubu z Alą (zresztą kuzynką).
- Czytając Tango obserwować będziemy rodzinę – zamkniętą w ramach swojego domu, a jedyną osobą spoza rodziny, obcym elementem – jest Edek. Jego „obcość” oznacza też inność społeczną – rodzina Artura jest inteligencka, Edek to prymityw z innej klasy: ni chłop, ni proletariusz.
- Szczególną uwagę należy zwrócić na Artura jako typ bohatera. Artur jest głównym motorem akcji, to on się buntuje, walczy, przegrywa. Artur działa samotnie, zgubi go zawód miłosny – jest więc kreacją współczesnego bohatera romantycznego.
- Warte uwagi są także rekwizyty organizujące sceniczną przestrzeń: katafalk, klatka dla ptaków. wózek dziecinny, walający się but, rewolwer Artura, stroje bohaterów. Nie tylko stwarzają bałagan pokoleniowy i przestrzenny – pochodzą z różnych „sfer” życia, lecz przeistaczają realistyczną przestrzeń (fotele, stół, lustro, sofa) w scenerię zdeformowaną, groteskową.
Co w tej scenerii się rozgrywa?
W mieszkaniu Stomila (a zatem w ograniczonej i zamkniętej przestrzeni), w krótkim czasie, który możemy obliczyć na: dzień, noc i dzień rozgrywa się właściwie schematyczny dramat rodzinny. Syn, który nie może znieść świata rodziców, buntuje się i pragnie przeprowadzić swoją ideę. Poza tym kocha kuzynkę i pragnie się z nią ożenić. Organizuje ślub, lecz nie jest w stanie sam unieść ciężaru swojej ideologii i przeżywa chwile załamania oraz poszukuje nowych idei. Całkowicie załamuje go informacja o niewierności narzeczonej, pragnie zabić rywala Edka – lecz jest słabszy i ginie sam. Gdyby tylko powyższy ciąg zdarzeń odbył się w realistycznej konwencji, powiedzielibyśmy, że to banalny romans, tragedia rodzinna przeniesiona na deski teatru.
Co sprawia, że tak nie jest?
- O ile bunt dzieci przeciw rodzicom nie jest niczym nowym, to rysunek tych rodziców i fakt, że to oni się już zbuntowali i są niekonwencjonalni, nowatorscy, młodzieńczy – od początku zmienia stary schemat. Bunt Artura to bunt wtórny, bunt przeciw efektom buntu i nie tyle wnosi „nowe”, co chce wrócić do starej tradycji. Istota buntu została w ten sposób sparodiowana – właściwie możemy mówić o „antybuncie” Artura.
- Cały realistyczny szkielet wydarzeń został ubrany w absurdalne i groteskowe realia. Groteskowo charakteryzowane są postacie. Absurdem jest śmierć babci, absurdalne są kary jakie nakłada na dziadków Artur. Schemat zdrady małżeńskiej został przedstawiony karykaturalnie – Artur wręcza Stomilowi rewolwer i popycha go do tego, by oszukany rogacz zastrzelił kochanka żony i nic podobnego nie następuje, a niechybnie nastąpiłoby w tradycyjnym romansie. Tu żona, zdradzony mąż, kochanek i babcia spokojnie grają w karty.
- Mit romantycznego bojownika – jednego przeciw światu – próbującego ład w tym nieszczęsnym świecie przywrócić – także zostaje obalony. Oto Artur, który próbuje różnych sojuszy, zwalcza wszelkie przeciwności – ulega w końcu tragedii osobistej. Zwyciężyła go własna słabość, prywatne uczucie. Prawdziwy bohater romantyczny dopiero teraz byłby poświęcił swoje życie walce o idee. i przekształcił się z romantycznego kochanka w wojownika o sprawę ludzkości. Artur powalony prywatną katastrofą daje się zabić. Jest on bowiem karykaturą bohatera romantycznego – i dlatego w finale Tanga następują „rządy chama” zamiast wymarzonego „rządu dusz”.
Tango – dlaczego właśnie taki tytuł?
Tango, które dziś weszło na salony, niegdyś było tańcem… podejrzanym, tańczonym w knajpach, przynależącym do kultury niskiej. Ten taniec opiera się na powtarzalności figur, a z kolei powtarzalność pewnych zdarzeń odgrywa dużą rolę w dramacie.
- Po pierwsze, dzieje konfliktów pokoleniowych i klasowych. Z pozoru mamy tu do czynienia z klasycznym konfliktem starzy – młodzi, a jednak… to starzy opowiadają się w tym konflikcie za swobodą obyczajową, luzem, nowoczesnością, odrzuceniem konwenansów, swobodą seksualną. Z kolei reprezentant młodszego pokolenia, student Artur, ceni takie wartości jak rodzina, tradycja, dobre obyczaje, savoir-vivre. Ale to już było! Przeciwko skostniałym obyczajom buntowali się rodzice Artura, zapewne popadając w konflikt ze swoimi rodzicami i dziadkami. Konflikt klas to opozycja między inteligencką rodziną Artura a prostakiem Edkiem. Mamy tu więc powtarzalność tanga: bunt, rewolucję i kontrrewolucję, które powtarzają się w dziejach kolejnych pokoleń.
- Po drugie, dramat kończy się symboliczną sceną tanga, w którym prowadzi Edek. Tanga nad zwłokami Artura… Tango to taniec związany z kulturą popularną, symbolizuje triumf chamstwa nad etosem inteligenta oraz zwycięstwo tandetnej, papkowatej kultury masowej nad elitarną kulturą wysoką.
Zapamiętaj!
Jedność miejsca, akcji i czasu – a zatem klasyczna kompozycja dramatu została tu zachowana i wszelkie zniekształcenia i deformacje: od budowy postaci po zwroty akcji – występują w ramach tej klasycznej reguły.
Groteska – absurd – karykatura – parodia. To zabiegi stosowane przez Sławomira Mrożka i charakterystyczne dla teatru absurdu oraz dla literatury przedstawiającej świat zdeformowany – właśnie za pomocą tych zabiegów.
- Parodią jest przywołanie i odkształcenie z efektem komicznym i ośmieszającym danego motywu, typu postaci czy wypowiedzi. Obserwujemy w Tangu swoistą parodię buntu pokoleń, typu rodziców, romansu, bohatera romantycznego.
- W konstrukcji postaci występują przerysowania i zniekształcenia będące cechą karykatury i groteski: wyolbrzymienie pewnych cech, dziwaczny, nieprzystawalny do sytuacji strój, gestykulacja, dziwactwa w rodzaju klatki ptasiej na głowie itp.
- Absurdalne zjawiska w dramacie współczesnym przestały już kogokolwiek dziwić: fakt, że babcia kładzie się na katafalku zdecydowana umrzeć i umiera, że katafalk znajduje się w pokoju, że Edek z Eugeniuszem tańczą tango nad trupem Artura – to znamiona absurdu, pozwalającego odkryć nowe przestrzenie w dramacie.
Zobacz:
Ukaż Artura z Tanga Sławomira Mrożka jako nietypowego buntownika.