Kiedy mówi się o sztuce renesansowej, podkreśla się doniosłość dwóch czynników kształtujących jej oblicze. Pierwszy to zainteresowanie naturą i badanie jej tajemnic; drugi to kult sztuki antycznej, która stała się źródłem natchnienia artystów.
Renesans ma dokładną metrykę: Florencja, około 1420 roku. Wówczas Filippo Brunelleschi, na zlecenie rady miasta, rozpoczął budowę olbrzymiej kopuły na katedrze florenckiej, dając tym samym początek triumfalnemu rozkwitowi sztuki renesansowej. Nie oznaczało to jednak artystycznej rewolucji.
Filippo Brunelleschi, kopuła katedry we Florencji
W Rzymie, Mediolanie i Wenecji nadal panował gotyk. Tak było w całej Europie, poza Burgundią, gdzie pojawiły się znamiona nowej sztuki – nie miały one jednak ani antycznego, ani humanistycznego rodowodu. W XV i XVI wieku, obok promieniujących z Florencji tendencji renesansowych, ogarniających stopniowo cały półwysep włoski i docierających do Węgier, Francji, Polski, Rosji, Anglii, współistniały dwa inne nurty: zakorzeniony gotycki oraz eklektyczny, powstały z połączenia form gotyckich z elementami renesansowymi.
Florencja
Ośrodkiem kształtowania się wczesnorenesansowych tendencji w sztuce była Florencja, a ich wyrazicielem na polu architektury Filippo Brunelleschi, który wygrał ogłoszony w 1418 roku konkurs na koncepcję budowy kopuły katedry we Florencji. Jego projekt przewidywał budowę kopuły bez rusztowania, z ruchomych pomostów, podnoszonych w miarę postępu prac. Biorąc pod uwagę, że kopuła wznosi się pięćdziesiąt pięć metrów nad posadzką kościoła, trzeba docenić inżynierskie nowatorstwo pomysłu architekta. Budowa kopuły dla katedry florenckiej stała się dziełem jego życia, trwała szesnaście lat, w czasie których zmagał się z trudnościami technicznymi, ale też z intrygami i zawiścią współpracowników; trafił nawet do więzienia pod zarzutem braku odpowiednich uprawnień budowlanych.
Najdonioślejsze znaczenie dla architektury renesansowej miała jednak, wzniesiona wedle projektu Brunelleschiego, budowla przeznaczona na schronisko dla sierot – Spedale degli Innocenti, od której rozpoczęła się kariera renesansowych logii. Doskonałym urzeczywistnieniem nowego ideału artystycznego było też inne jego dzieło – wnętrze kościoła Santo Spirito we Florencji, które powstało, gdy we Francji, Niemczech i Anglii królował późny gotyk. Tu zrównoważony rytm szeroko rozpiętych arkad wspartych na kolumnach manifestuje zupełnie nowy ład artystyczny, oparty na prostocie i elegancji.
Pałac włoski
Narastające tendencje humanizmu ograniczały zapotrzebowanie na budowle sakralne, toteż rozwój architektury renesansowej najwspanialej reprezentuje budownictwo świeckie: pałace, wille, ratusze i kamienice mieszczańskie. Powstały we Włoszech, a rozpowszechniony w całej Europie typ pałacu miejskiego przestał pełnić funkcję obronnego bastionu, stając się reprezentacyjnym budynkiem mieszkalnym.
Zasadą, która na długie stulecia stała się podstawą architektury europejskiej, było ożywienie fasad miejskich budowli przez wprowadzenie na powierzchni ścian: kolumn, belkowań, pilastrów, gzymsów i cokołów, które wespół tworzyły kratownicę elementów pionowych i poziomych. Wzorem budowli starożytnych stosowano spiętrzenie porządków. Każda kondygnacja zdobiona była inaczej, zwykle w kolejności: na dole styl dorycki, wyżej joński, najwyżej – koryncki. Nowością było zamknięcie fasady budynku górnym gzymsem, który był uproszczoną formą antycznego belkowania. Okna półkoliste i prostokątne wyparły ostrołukowe, charakterystyczne dla średniowiecza. Ważnym elementem renesansowej elewacji były portale, pełniące funkcję estetycznej dominanty.
Leone Battista Alberti, Pałac Ruccellai, Florencja, lata 1446–1451
W ukształtowanie formy miejskiego pałacu wielki wkład wniósł Leone Battista Alberti, uosabiający ideał człowieka renesansowego. Architektura była dla niego matematyczną wiedzą o proporcjach, a piękno wynikało z konsekwentnego jej stosowania. Alberti był architektem teoretykiem, nie troszczył się zupełnie o realizację swoich prac. Największą jego zasługą, która zaważyła na obliczu architektury czasów późniejszych, było dostosowanie klasycznych elementów architektonicznych do renesansowej elewacji. Wzniesiony według jego projektu Pałac Ruccellai prezentuje spójny zespół form antycznych, wzorowanych na rzymskim Koloseum.
Andrea Palladio, Villa Capra zwana Rotonda, okolice Vicenzy, 1567 r.
Architektów klasycznej fazy późnego renesansu reprezentuje Andrea Palladio. Pochodził z Vicenzy, gdzie pozostawił wiele pałaców i willi, budowanych dla włoskiej arystokracji, w których ożywa blask architektury starorzymskiej. Wielki wpływ na architekturę neoklasyczną miała słynna willa Rotonda, doskonałe ucieleśnienie renesansowej idei formy centralnej, wzniesiona na planie dwóch kwadratów. Styl palladiański polegał na stosowaniu czystych form opartych na idealnej zgodności proporcji, co dawało doskonały efekt i nie wymagało wprowadzania dekoracji w postaci ornamentu. Na palladiańską modłę budowano nie tylko w całej Europie, od Rosji Piotra I, po Skandynawię i Anglię, ale również w Ameryce. Kierunek palladiański odżył w XVIII i XIX wieku w postaci neoklasycyzmu, a nazwisko Palladia stało się symbolem klasycznego kierunku architektury europejskiej.
Triumf formy centralnej
W estetycznej myśli renesansu forma architektury centralnej uważana była za najdoskonalszą dla świątyni. Koło, jako najbardziej harmonijne z figur, było matematycznym symbolem Boga. Idea kościoła centralnego nieustannie powracała w projektach renesansowych architektów, jakkolwiek rzadziej była realizowana. Wraz z przeniesieniem stolicy apostolskiej do Watykanu, Rzym, szczególnie za pontyfikatu Juliusza II, Leona X i Sykstusa V – wielkich mecenasów sztuki, stał się najważniejszym ośrodkiem artystycznym oddziałującym na całą Europę. Kolejni papieże prześcigali się w pomysłach na upiększenienie świątyni watykańskiej, zbudowanej jeszcze w IV wieku, za czasów Konstantyna. W 1505 roku Juliusz II, który upatrzył sobie bazylikę watykańską jako miejsce na własne mauzoleum, polecił przybyłemu z Mediolanu Donato Bramantemu opracować plan nowej budowli. Zachowano część centralną bazyliki, z kryptą mieszczącą grób świętego Piotra, bez litości wyburzając i niszcząc starożytne grobowce, wczesnochrześcijańskie mozaiki i freski Giotta. Przysporzyło to Bramantemu złej sławy, stąd jego przydomek: Bramante – ruinante (Bramante – burzyciel). Projektu Bramantego ostatecznie nie zrealizowano. Miał on jednak kolosalne znaczenie dla powstających potem planów kościołów, takich jak Santa Maria della Consolazione w Todi, który jest przykładem najczystszego wcielenia renesansowej idei świątyni na planie centralnym.
Kościół Santa Maria della Consolazione
Po Bramantem prace przy bazylice kontynuowało wielu architektów, między innymi Michał Anioł, który zachował jego plan, ale znacznie go uprościł. Po śmierci Michała Anioła ostatecznie odstąpiono od idei świątyni centralnej i zbudowano kościół na planie podłużnym.
Choć to watykański kościół świętego Piotra był życiowym dziełem Bramatego, za najlepszy przykład dojrzałego renesansu w architekturze uważa się inną zaprojektowaną przez niego budowlę – Tempietto, kaplicę wzniesioną na dziedzińcu klasztoru San Pietro in Montorio, gdzie wedle tradycji został ukrzyżowany święty Piotr. Bramante nawiązał tu do formy antycznej świątyni na planie koła, otoczonej wieńcem kolumn. Jest to doskonały przykład wykorzystania dziedzictwa antyku do stworzenia nowego stylu – rotundy, ucieleśniającej ideał doskonałej świątyni, o jakiej marzyli neoplatonicy na dworze Medyceuszów.
Początki manieryzmu
Manieryzm to prąd artystyczny powstały w drugim dziesięcioleciu XVI wieku. Jedni pogardzali nim, traktując go jako wyraz wyczerpania się renesansowych możliwości twórczych. Inni wychwalali go jako świadome zerwanie z kanonami klasycznymi na rzecz oryginalności i swobody. Ucieleśnieniem manierystycznych form w architekturze jest Biblioteka Laurenziana, a właściwie jej klatka schodowa, zaprojektowana przez Michała Anioła w 1524 roku. Nowe, zaskakujące rozwiązania uwidoczniły się w tendencji do komplikacji harmonijnych i wyważonych dotychczas układów, w swobodzie traktowania klasycznych elementów architektonicznych oraz w podważeniu zasad funkcjonalności. Kolumny, które dotychczas pełniły funkcję podpory, teraz są motywem dekoracyjnym, okna wciśnięte są w niewielką powierzchnię ściany, a stopnie schodów mają niespotykaną dotąd, miękką, płynną formę. Całość, zaskakując brakiem ornamentacji, działa jedynie za pomocą czystej formy.
Chambord, Pałac królewski, lata 1519–1540
Recepcja renesansu w Europie
We Włoszech wiek XV był najbardziej twórczym okresem sztuki renesansowej. Pozostałe kraje kultury łacińskiej tkwiły wówczas jeszcze w gotyku. Dopiero pod koniec XV i na początku XVI stulecia dotarł do nich powiew nowości.
Francja, w której gotyk narodził się i wydał najwspanialsze owoce, na włoską modę zareagowała wprowadzeniem oryginalnej mieszaniny miejscowych form gotyckich i importowanych motywów renesansowych. Przykładem swobodnego potraktowania form tych ostatnich są szesnastowieczne zamki, reprezentujące tzw. styl Franciszka I. Choć miejscowi artyści pielgrzymowali do Włoch, by później na rozkaz króla budować w stylu włoskim, w wyniku ich pracy powstawały tak osobliwe twory fantazji, jak zamek w Chambord. Najeżony wieżyczkami, wysokimi kominami, przypomina zamek z bajki. Daleko mu do nienagannie czystej formy i powściągliwości włoskich pierwowzorów.
Zobacz: