Jan Kasprowicz tworzył przez parędziesiąt lat, zmieniając style i poetyki. W historii literatury przyjęło się więc dzielenie jego twórczości na trzy okresy.
Okres pierwszy, tzw. społeczny
W tym okresie poeta jest rzecznikiem skrzywdzonych i poniżonych. Sam pochodził z biednej rodziny chłopskiej i doświadczenia głodu czy poniżenia nie były mu obce. Tematem cyklu sonetów Z chałupy i obrazków Z chłopskiego zagonu są nędza i pełen cierpienia żywot chłopów. Cechy tekstów z tego okresu:
- doskonale uchwycone widoki rodzinnych Kujaw;
- migawkowo ukazane postacie i losy ludzkie;
- żarliwa solidarność ze skrzywdzonymi i cierpiącymi;
- widoczne, co jest ewenementem w poezji, wpływy naturalizmu.
Okres drugi, buntowniczy
Przełomową datą, symbolizującą początek tego okresu, jest rok 1898. To wtedy ukazał się Krzak dzikiej róży, już typowo modernistyczny zbiór utworów. Pod wpływem procesów zachodzących w europejskiej poezji tego czasu w liryce Kasprowicza pojawiają się elementy symbolizmu i impresjonizmu. Ówczesne jego utwory charakteryzują:
- odejście od tematyki społecznej;
- pojawienie się nowego światopoglądu, w którym cierpienie jest integralnym elementem życia zdominowanego przez zło;
- odkrycie Tatr – nowych motywów i pejzaży literackich;
- nowe ujęcie żywiołu przyrody, zgodne z duchem panteizmu – natura ogarnia sobą wszystko, co żyje, człowiek zaś jest z nią zespolony fizycznie i duchowo;
- pogardliwa postawa artysty wobec tłumu;
- elementy ekspresjonizmu;
- bunt przeciwko Bogu i religii;
- katastrofizm;
- postrzeganie duszy ludzkiej jako areny ścierania się sił dobra i zła, jako rozdartej między grzechem a świętością.
Okres trzeci, franciszkański
Cechy tekstów z tego okresu:
- zgoda na świat i życie takie, jakie są;
- postrzeganie życia jako pełnego harmonii, ładu, piękna;
- „pogodzenie się z Bogiem” – wiersz Przeprosiny Boga;
- franciszkańska miłość do bliźnich;
- kult prostego człowieka i jego życiowej mądrości.
.
Okres pierwszy, tzw. społeczny
Z chałupy
Cykl czterdziestu sonetów. Cechuje je zwartość, a zarazem szczegółowość opisu. Mają charakter obrazków, które obnażają nędzę ludu, aby dotrzeć do sumień czytelników. To poetyckie utwory z pogranicza realizmu i naturalizmu: poeta niby zza oka kamery obserwuje i szczegółowo opisuje elementy wiejskiego życia.
Sonet I
Wstęp do całego cyklu. Zawiera opis piaszczystej, nieurodzajnej ziemi kujawskiej, chwastów, walących się płotów, a także wychudzonych zwierząt gospodarskich. Łatwo można wyczuć sentyment autora do rodzinnej ziemi. Ponuremu obrazowi przeciwstawiono tu witalność dziewcząt w „kraśnych chustkach” i koralach. Wiersz kończy pytanie retoryczne o to, czy kiedykolwiek nadejdą czasy odmiany chłopskiej doli.
Sonet XIX
Historia mężczyzny w sile wieku, pracowitego i oddanego życiu rolnika, który pewnego dnia zachorował, „ciężko zaniemógł”. Nie było na to rady – biedak nie miał pieniędzy na leczenie, musiał pożegnać się z pracą i życiem.
Sonet XXXIX
Ukazuje wiejskie dziecko, które pragnie się uczyć. Chłopcu nie brak zapału i chęci, ale trudne warunki życia, głód, chłód i ubóstwo doprowadzają go do śmierci. Wniosek prosty: niemożliwe jest wyrwanie się z chłopskiej niedoli (autorowi się to jednak udało!).
.
Okres drugi, buntowniczy
Krzak dzikiej róży
Utwór łączący elementy poetyki symbolizmu i impresjonizmu. Piórem impresjonisty Kasprowicz oddaje piękno tatrzańskiego krajobrazu, jak Monet operuje nie tyle konturami, ile barwnymi plamami. Dominują kolory pastelowe: „pawiookie drzemią stawy”, „słońce w niebieskim lśni krysztale”, „bladobłękitne, wiewne fale”. Wyjątkiem jest wyrazista czerwona róża. Zgodnie z impresjonistycznymi wzorcami poeta operuje światłem: „światłością stały się granity”, „między graniami w słońcu płonie”.
Za „bohaterów” utworu można uznać krzak róży i starą, spróchniałą limbę. Obydwie te rośliny mają charakter symbolu. Krzak dzikiej róży, który „pąs swój krwawy/ Na plamy szarych złomów ciska”, uznać można za symbol: młodości i pełni sił twórczych; poezji – ponieważ jest wyjątkowym zjawiskiem w górach, a poza tym, jak poezja, jest delikatny, liryczny i kruchy: „jak lęk, jak żal, jak dech tęsknoty”; istoty wyjątkowej i natchnionej (może poety), skazanej na życie w nieprzyjaznych warunkach, między „zielskami i wykrotami”; dekadenta – bo roślina „doświadcza” w wierszu typowo dekadenckiej tęsknoty i rozterki: „Samotny, senny, zadumany,/ Skronie do zimnej tuli ściany,/ jakby się lękał tchnienia burzy”; kruchości i wyjątkowości piękna.
Skontrastowany z nim obraz spróchniałej limby można interpretować jako symbol: przemijalności i schyłku istnienia; starości; poezji „starego typu”, która odchodzi już w niepamięć, zwalona „tchnieniem burzy”; cierpienia i śmierci; „spróchniałych ludzi”, niewrażliwych na poezję i na piękno.
Krzak dzikiej róży składa się z czterech części, z których każda ma formę sonetu włoskiego – utworu złożonego z czterech strof, z których pierwsze dwie to kwartyny, czyli zwrotki czterowersowe, a kolejne to tercyny – zwrotki trzywersowe.
Hymny
Składają się na nie dwa cykle: Ginącemu światu i Salve Regina. Cykl pierwszy ma charakter buntowniczy i obrazoburczy, cykl drugi jest jakby odwołaniem tego stanowiska. Hymny to szczytowe osiągnięcie poety. Porównywano je do muzyki polifonicznej, czyli rozpisanej na wiele głosów – często sprzecznych, dysonansowych. Tym treściowym kontrastom odpowiadała równie zmienna, bliska ekspresjonizmowi poetyka. Analizując Hymny, możemy mówić o takich pojęciach, jak: katastrofizm – wizja świata zmierzającego do totalnej zagłady; manicheizm – koncepcja, zgodnie z którą dobro i zło to siły równorzędne, pozostające w nieustannym konflikcie, lecz konieczne dla istnienia świata; bogoburstwo – bunt przeciwko Bogu; hymn Dies irae zawiera oskarżenie: Bóg jako stwórca świata jest także stwórcą zła i przyczyną ludzkiej niedoli: „Nic, co się stało pod sklepem niebiosów,/ bez Twej się woli nie stało!/ […] O źródło zdrady! […]/ Przyczyno grzechu!”.
Dies irae
To niejako patetyczny, poetycki reportaż z… dnia Sądu Ostatecznego. Cały utwór otwiera opis dźwięku trąb mających zwiastować dzień gniewu Bożego. Towarzyszą mu zjawiska wizualne: „ogień skrzepnie, blask ściemnieje”, i efekty akustyczne: wycie hien, szatański chichot. Wszystkie formy życia ulegają rozpadowi. Ludzie zaś powstają z grobów i „łkając, jęcząc, grożąc, klnąc”, podążają na Sąd. W wizji Dnia Ostatniego pojawiają się następujące postaci:
- Bóg, za pomocą hiperboli i peryfraz ukazany jako Istota Najwyższa i Sędzia, który w obecności Chrystusa odbywa sąd nad ludźmi. Niewzruszony, konsekwentnie karze wszystkich bez wyjątku. Jest bezlitosny, głuchy na wszystkie błagania. To stworzyciel dobra, ale i grzechu – sprawca tragicznego rozdarcia człowieka: „Przede mną przepaść, zrodzona przez winę,/ przez grzech Twój, Boże!… Ginę! ginę! ginę!”.
- Chrystus, ukazany jako „Głowa przepasana cierniową koroną” – milczący, słaby, prawie tak jak ludzie, nieobecny, symboliczny.
- Ewa, „pramatka grzechu”, „matka gwiazd i ziemi”, jasnowłosa, zjawiskowa kobieta „z gadziną zdrady u swych stóp” – symbol grzechu, wyuzdania, zła.
- Adam, podmiot liryczny wiersza, symbol ludzkości. Jest przepełniony goryczą z powodu obojętności Stwórcy, który nie zwraca uwagi na rozpacz i mękę ludzkości: „Płaczów i jęków słuchasz niesłyszącym uchem/ i sądzisz! […]/ Na mękę wieków patrzysz niewidzącym okiem/ i sądzisz!”. Ból rozdartego wewnętrznie człowieka podkreślają oksymorony.
Dies irae to jeden z pierwszych polskich utworów ekspresjonistycznych. Ekspresjonistyczne cechy wiersza to: wizyjność, hiperbolizacja wyobrażeń, oksymoroniczność, operowanie kontrastem, przeskoki nastrojowe, dynamizm.
Kasprowiczowskie Hymny wiele łączy z tradycją średniowiecza. Między innymi: tytuł, nawiązujący do hymnu mszalnego z przełomu XII i XIII w.; gatunek; refreniczne wezwanie „Kyrie elejson” („Panie, zmiłuj się”), które spotykamy na przykład w Bogurodzicy; symbolika chrześcijańska; atmosfera ostatecznej grozy, tożsamej ze średniowiecznymi lękami religijnymi.
.
Okres trzeci, franciszkański
To okres wyciszenia, uspokojenia i pogodzenia się z Bogiem. „Patronem” poezji tego okresu jest św. Franciszek z Asyżu – cichy, pokorny, niosący miłość całemu światu. W duchu tej filozofii Kasprowicz dochodzi do następujących wniosków: zło jest rezultatem sprzeniewierzenia się człowieka; cierpienie to konieczny warunek zrozumienia szczęścia; istotą życia jest harmonia, pokora i mądrość prostych ludzi, a także „zgoda z Bogiem”; własna twórczość jest tylko niedołężną, niedoskonałą próbą powtórzenia gestu, który Stwórca wykonał u początków świata.
Księga ubogich
Tytuł tego zbioru wierszy nawiązuje do tradycji średniowiecznej. Biblia pauperum, czyli Biblia ubogich, to zbiór drzeworytów przedstawiających sceny biblijne. Adresowana była do ludzi nieumiejących czytać.
Teksty z Kasprowiczowskiej Księgi ubogich nie są jednorodne tematycznie: mamy tu erotyki, wiersze o przyrodzie, a także utwory patriotyczne.
Przeprosiny Boga
Historia dwojga staruszków, którzy żyli w wielkiej zgodzie z Bogiem – rozmawiali z Nim, grali w karty, chodzili do karczmy. Zgorszony ich zachowaniem uczony zarzuca im „pospolitowanie” Boga. Staruszkowie są przerażeni, gotowi poddać się pokucie. Bóg uświadamia im jednak, że uczony nie ma racji. Stwórca rozumie człowieka, kocha go, lecz każdego w inny sposób, dlatego też każdy ma znaleźć własną drogę w życiu. Droga wybrana przez staruszków okazała się właściwa – Bóg jest przyjacielem ludzi prostych.
Zobacz:
Przemiany w twórczości Jana Kasprowicza. Odwołaj się w pracy do znanych przykładów.
Przemiany w twórczości Jana Kasprowicza. Odwołaj się w pracy do znanych przykładów.