Czas trwania epoki 1890-1918

  • Rok 1890 – przyjmuje się za początek Młodej Polski ze względu na debiuty poetów młodopolskich.
  • Kres epoki to rok 1918 – data umotywowana historycznie – koniec I wojny światowej, odzyskanie niepodległości, początek dwudziestolecia międzywojennego.

Uwaga – modernizm nie oznacza kresu pozytywizmu. Obie epoki w latach 90. funkcjonowały równolegle, a nawet właśnie w tych czasach powstawały największe dzieła pozytywistyczne.

 

Obraz epoki

  • Przełom wieków XIX i XX. Były to czasy wyjątkowe dla artystów. Szalone – bohema artystyczna, apoteoza sztuki, poczucie końca wieku. Naprawdę nowatorskie pomysły w dziedzinie malarstwa, poezji, teatru.
  • Paryż poetów, takich jak Rimbaud, Baudelaire, szaleńców i skandalistów, z kolei Kraków – zwariowanego Przybyszewskiego, głoszącego maksymalny prymat sztuki nad wszelkimi innymi dziedzinami życia.
  • A Polska, choć i tu kwiat inteligencji tonął w oparach kawiarnianych rozmów, nie bez dodatku opium, to nadal była krajem pod zaborami, tęskniącym za wolnością. I choć znaki tych czasów to sztuka, reforma, poczucie końca świata, dekadencja, to temat ojczyzny nadal należy do najważniejszych.
  • W tym czasie wytwarza się i mocno wyodrębnia nowa warstwa społeczna – inteligencja. Ludzie, którzy żyją z pracy umysłu, ze spożytkowania teatru. Pedagodzy, lekarze, prawnicy, pisarze, artyści. Spadkobiercy szlacheckiej odpowiedzialności za kraj – zresztą z reguły ze szlachty się wywodzący. Przenoszą się do miast takich jak Kraków. Tworzą sztukę przez duże S. Są bywalcami knajp i uczestnikami skandali, ale i budują kulturę. Gorszą, bawią się, ale i pracują. I w takim Krakowie tworzy i mieszka, i zbyt młodo umiera, Stanisław Wyspiański. Z pewnością numer jeden epoki.

.

Ośrodki polskiej kultury końca wieku

  • Kraków – uznaje się za stolicę Młodej Polski, a Boy nazywał go ,,lewobrzeżnym Paryżem”. Działo się tak zapewne dlatego, że mieszkańcy Galicji zażywali najwięcej swobody, jeśli chodzi o wpływy zaborców. Tu funkcjonował uniwersytet, działali uczeni, wydawano dość niezależną prasę. Konserwatywni mieli pismo Czas, bardziej liberalni – Reformę. Tutaj działał Przybyszewski, tu tworzył ­Wys­piański i Boy-Żeleński.
  • Lwów – był ponoć bardziej zachodni, otwarty i wielkomiejski niż Kraków. Działały tu uniwersytet, politechnika, biblioteki, muzea, teatry grające nowoczesny repertuar, wydawnictwa publikujące najnowsze dzieła europejskie. Tworzyli tu: Jan Kasprowicz, Leopold Staff, Stanisław Brzozowski, Karol Irzykowski. Przebywała Gabriela Zapolska. Tu także dotarł Przybyszewski i Tadeusz Pawlikowski (dyrektor teatru) z Krakowa. Tętniło zatem na całego artystyczne życie Lwowa.
  • Warszawa – pogrążona w stanie wojennym nie stała się stolicą moderny. Pozostała ostoją pozytywizmu, bo działali tu Prus, Orzeszkowa i Sienkiewicz, silne były tradycje realizmu, mit literatury odpowiedzialnej za losy narodu. Życie, prasa, teatry były ostro cenzurowane – młodopolska bohema nie mogła zanadto rozwinąć skrzydeł. Natomiast dość aktywnie rozwijała się działalność wydawnicza. To w Warszawie najpierw wychodziło Życie pod redakcją Przesmyckiego czy słynna Chimera (w latach 1901-1907).
  • Zakopane – to miasto właśnie w dobie młodopolskiej zrobiło karierę. Przybywali tu najwybitniejsi twórcy. Tatry były dla nich natchnieniem, modą, wzorem krajobrazu, ucieczką od zatęchłego miasta i tematem sztuki. Bywalcami i piewcami Tatr stali się Tetmajer, Kasprowicz, Miciński, Witkiewicz (ojciec, potem syn), Żeromski.

Młodopolskie metody twórcze i prądy artystyczne

Programy literackie, które określiły epokę Młodej Polski

Mówiąc o programach literackich epoki, czyli inaczej o teoretycznej, publicystycznej podbudowie Młodej Polski, należy wymienić trzy nazwiska:

    • Zenon Miriam-Przesmycki
    • Stanisław Przybyszewski
    • Artur Górski
  • Miriam – odkrywca i propagator Norwida. Redagował gazetę pt. Chimera w latach 1901-1907, a wcześniej jeszcze czasopismo pt. Życie. Wydał cykl artykułów, w których głosił hasło sztuka dla sztuki i postulował autonomiczność literatury. Uważał, że sztukę należy wyzwolić od tendencyjności i od użyteczności, wierzył też w uszlachetniający wpływ piękna. Poetów uważał za elitę kulturalną. W 1914 r. wydał zbiór artykułów programowych pt. Pro arte.
  • Stanisław Przybyszewski – to z kolei barwna, oryginalna osobowość. Od jego nazwiska wywodzi się nawet termin – przybyszewszczyzna, charakteryzujący pewien sposób bycia i myślenia. „Jak rzadko kto w literaturze wcielił i wypowiedział siłę i prowokację modernistycznego buntu” – napisał o nim Kazimierz Wyka. Na łamach czasopism publikował artykuły: Confiteor, O nową sztukę. Kontynuował myśl Miriama, iż sztuka jest najwyższą wartością i celem samym w sobie.
    Wokół Przybyszewskiego istniała atmosfera skandalu. Wynikało to ze stylu życia, jaki wiódł, ostentacyjnej cyganerii, słynnych romansów – powikłanego życia prywatnego. Miał żonę Norweżkę, córkę z malarką Anielą Pająkówną, romans z żoną poety Jana Kasprowicza, którego małżeństwo rozbił. W filozofii swojej głosił siłę seksu i stanów patologicznych – one to bowiem obnażają „nagą duszę”, bez ingerencji mózgu i sił racjonalnych. A – wg Przybyszewskiego – tragizm ludzkiej natury wynika właśnie z antagonizmu pomiędzy duszą a mózgiem…
  • Artur Górski – był najbardziej umiarkowanym publicystą epoki, która zresztą od cyklu jego artykułów wzięła swoją nazwę. Górski w cyklu pt. Młoda Polska postulował autonomię polskiej literatury, głosił i wyznawał kult sztuki, a także wartość talentu artysty i jego prawo do szczerości.

Programy literackie Młodej Polski
– to artykuły zawierające i propagujące nową ideologię. Główne wypowiedzi to:

  • Pro arte – Zenona Przesmyckiego (Miriama),
  • Confiteor – Stanisława Przybyszewskiego,
  • Młoda Polska – Artura Górskiego.

Poezja Młodej Polski

Poezja młodopolska

Jan Kasprowicz

– autor sonetów Z chałupy, Krzaku dzikiej róży, Hymny.

  • Jeden z najważniejszych poetów epoki. Urodził się w rodzinie chłopskiej.
  • Krzak dzikiej róży był przełomem modernistycznym w jego poezji.
  • Hymny to największy poetycki wyraz buntu wobec Boga, apokaliptyczna wizja końca świata.
  • W pierwszych latach XX wieku odsunął się od życia literackiego i zamieszkał w słynnej Harendzie, willi pod Zakopanem.

Dorobek tego poety najłatwiej ująć według etapów twórczych:

  • I etap – temat wiejskiej biedoty:
  • III etap – postawa franciszkańska:
    • Chwile, Księga ubogich,
    • Hymn św. Franciszka z Asyżu,
    • Przeprosiny Boga

 

Kazimierz Przerwa-Tetmajer

– autor wierszy modernistycznych i gawęd Na skalnym Podhalu.

  • Najpopularniejszy poeta modernizmu – w swojej twórczości utrwalił piękno Tatr, tworzył erotyki, poezję o nastroju dekadenckim.
  • Jego wiersz Koniec wieku XIX stał się manifestem ideologii epoki.
  • Wiersze Nie wierzę w nic, Evviva l’arte, Hymn do Nirwany – wyrażają nastroje epoki.
  • Potomek starego, choć podupadłego i zubożałego, rodu szlacheckiego mającego swą siedzibę w Ludźmierzu koło Nowego Targu.
  • Był zapalonym taternikiem i wielbicielem gór. Przemierzył w Tatrach niejedną naprawdę trudną wspinaczkową drogę.
  • Tetmajer umarł w czasie II wojny światowej.

Główne motywy twórczości poety:

  • motyw miłości i śmierci:

 

Leopold Staff

– poeta trzech pokoleń

  • Na czas Młodej Polski przypada początek jego poetyckiej kariery, która ma miejsce także podczas dwudziestolecia międzywojennego i pierwszych lat po II wojnie światowej.
  • Przeszedł kolejne etapy: nietzscheanizmu, pesymizmu dekadenckiego, franciszkanizmu – po klasycyzm.
  • Poeta nie przyjął w swym życiu dekadenckiego światopoglądu – okazał się w końcu poważanym poetą klasykiem.

 

Główne motywy twórczości poety:

  • postawa franciszkańska:
    • O miłości wroga,
    • Kwiatki św. Franciszka z Asyżu – przekład,
    • O łasce przebaczania,
    • Sonet szalony;
  • zwrot ku klasycyzmowi – pochwała antyku:
    • Gałąź kwitnąca,
    • Uśmiechy godzin.

.

Powieść młodopolska

Punktem odniesień do rozwoju powieści była powieść realistyczna. Młoda Polska przyniosła tak liczne przemiany i przekształcenia tego gatunku, że powstało coś nowego – powieść młodopolska, a jej wielkim twórcą i propagatorem pozostał w naszej literaturze Stefan Żeromski.

Innowacje kompozycyjne powieści młodopolskiej

  • Tendencja odejścia od narratora wszechwiedzącego w kierunku narracji subiektywnej, opisu świata z punktu widzenia narratora, przez pryzmat jego spojrzenia. Częste wykorzystanie w narracji mowy pozornie zależnej.
  • Styl wypowiedzi zbliża się do naturalnego sposobu wypowiedzi, np. pamiętnikarskiego lub reporterskiego.
  • Odejście od sztywnej pierwszoplanowej fabuły – prezentacja snu, wizji, wrażenia, odczucia.
  • Kompozycja luźnych scen, wielu epizodów, „wysepkowość” akcji.
  • Emocjonalny, liryczny, symboliczny styl narracji.
  • Rezygnacja z celowości – czyli podporządkowania akcji założonej z góry tezie.

.

Twórcy powieści młodopolskiej

Władysław Reymont – noblista roku 1924.

Dzieła:
Ziemia obiecana, Chłopi – epopeja nagrodzona Noblem. W pierwszym planie rozgrywają się dzieje rodziny Borynów i wsi polskiej – Lipiec. W rzeczywistości problematyka wykracza poza wiejski konkret i podejmuje kwestie ogólnoludzkie, filozoficzne:
  • ludzkie namiętności
  • związek człowieka z naturą
  • mentalność i system wartości chłopów
  • walka o władzę
  • rywalizacja o kobietę
  • związek człowieka z ziemią.

Kompozycja
Chłopi posiadają cechy:

  • epopei: rozlewność i szczegółowość opisu, uniwersalizm czasu i miejsca, mitologizacja postaci, sceny batalistyczne,
  • powieści realistycznej,
  • powieści naturalistycznej,
  • powieści impresjonistycznej.

 

Stefan Żeromski – wkrótce autorytet polskiej literatury.

Dzieła:
Ludzie bezdomni, Syzyfowe prace, Przedwiośnie, opowiadania: Rozdzióbią nas kruki, wrony…, Siłaczka, Doktor Piotr i inne .

Ludzie bezdomni to dzieje społecznika – doktora Judyma, który jest człowiekiem szlachetnym i wrażliwym na biedę i nędzę społeczną. Sam pochodzi z nizin i pragnie poświęcić swoje życie leczeniu warstw niższych. Poświęca dla tej idei całą prywatność, także możliwość założenia domu, rodziny i małżeństwa z kobietą, którą kocha. Dzieje Judyma ukazują też ówczesne społeczeństwo polskie, bolączki społeczne, strefy takie jak miasto i wieś, różne warstwy społeczne. Istotna jest kategoria,,bezdomności”, w sensie wyboru moralnego bohatera.

Kompozycja:
Ludzie bezdomni są powieścią modernistyczną.
Jej cechy to:

  • otwarta kompozycja,
  • subiektywizm narracji,
  • ,,wysepkowy” układ rozdziałów,
  • epizodyczność akcji.

 

Inni twórcy

  • Wacław Berent

    • Autor powieści Fachowiec, Próchno i Ozimina.
    • W pierwszej z nich dokonuje krytycznej analizy hasła pracy organicznej.
    • Podejmując temat artysty i sztuki, analizuje środowisko moderny (Próchno), a także krytykuje polską elitę (Ozimina).

  • Władysław Orkan

    • Autor powieści Komornicy, W roztokach.
    • Najwybitniejszy epik Podhala, z którego pochodził.
  • Wacław Sieroszewski
    • Autor pracy etnograficznej Dwanaście lat w kraju Jakutów oraz utworów prozatorskich Na kresach lasów, Ucieczka.
    • Pisarz, który był zesłany na Syberię i właś­nie egzotyczne kultury i krajobrazy Syberii, Kaukazu i Dalekiego Wschodu opisał w swoich utworach.

.

Dramat młodopolski

Dramat naturalistyczny

  • Włodzimierz Perzyński
    • Lekkomyślna siostra, Aszantka, Szczęście Frania;
  • Tadeusz Rittner
    • W małym domku;
  • Jan August Kisielewski
    • W sieci, Karykatury.

Dramat ekspresjonistyczny

  • Tadeusz Miciński,
    • W mrokach złotego pałacu, czyli Bazylissa Teofanu, Kniaź Patiomkin.
      Miciński, zafascynowany problemem walki dobra i zła oraz demonologią, tematykę tę podejmuje między innymi w dramatach. Są nowatorskie, a nawet prekursorskie, autor bowiem wykorzystuje stylistykę ekspresjonizmu.

Dramat symboliczny

  • Stanisław Wyspiański
    • Warszawianka, Wesele, Wyzwolenie, Noc lis­topadowa;
  • Stanisław Przybyszewski
    • cykl Taniec miłości i śmierci, Śnieg.

Uwaga!
Romantyzm – w Młodej Polsce, a dokładniej nawiązania do epoki, kontynuacja motywów romantycznych, objawiła się pod różnymi postaciami:

  • Jako bunt jednostki przeciw Bogu (np. w Hymnach Kasprowicza).
  • Jako kult jednostkowego artysty (poezja,sztuka dla sztuki).
  • Jako motyw narodowowyzwoleńczy (Wesele, Wyzwolenie Wyspiańskiego).
  • Jako temat powstań (Wierna rzeka Żeromskiego, Warszawianka, Noc listopadowa Wyspiańskiego).

Inne kierunki rozwoju:

  • powieść naturalistyczna,
  • powieść psychologiczna,
  • powieść obyczajowa,
  • symbolizm i naturalizm w prozie.

Jak rozpoznać naturalizm w prozie?

  • Pisarz ukazuje związek człowieka z naturą, biologiczność istoty ludzkiej, jej instynkty.
  • Ważną rolę w fabule odgrywa cykl natury.
  • Pisarz obnaża ciemne strony ludzkiej egzystencji.
  • Stosuje drobiazgowe i drastyczne opisy.

 

Najważniejsze wydarzenia

  • 1891 – I seria Poezji Przerwy-Tetmajera,
  • 1894 – polski przekład Kwiatów zła Baudelaire’a,
  • 1895 – Rozdzióbią nas kruki, wrony… Żeromskiego,
  • 1896 – pierwsze pokazy kinematografu w Warszawie i Lwowie,
  • 1898 – Krzak dzikiej róży Kasprowicza,
  • 1898 – manifest Młoda Polska Górskiego,
  • 1899 – Przybyszewski w Krakowie – Confiteor,
  • 1900 – Ludzie bezdomni Żeromskiego,
  • 1901 – premiera Wesela Wyspiańskiego,
  • 1901 – Sny o potędze – Staff,
  • 1902 – Hymny Kasprowicza,
  • 1903 – Nagroda Nobla dla Skłodowskiej,
  • 1904 – Chłopi Reymonta,
  • 1905 – rewolucja w Rosji – wybuch rewolucji w zaborze rosyjskim, krwawe stłumienie jej przez wojska carskie,
  • 1905 – za karę za rewolucję zamknięcie Uniwersytetu i Politechniki w Warszawie,
  • 1911 – pierwsza polska ekranizacja literatury – Dzieje grzechu wg Żeromskiego – film niemy,
  • 1912 – pierwsza polska Kronika Filmowa,
  • 1913 – Księga ubogich Kasprowicza,
  • 1913 – otwarcie Teatru Polskiego w Warszawie,
  • 1914 – wybuch I wojny światowej – militarne organizacje polskie z Galicji przekształcają się w Legiony Polskie pod wodzą Piłsudskiego, a przy armii austro-węgierskiej.

Facebook aleklasa 2

Zobacz:

Młoda Polska – charakterystyka epoki

Młoda Polska – zestawienie autorów i lektur

 

Maturalna wiedza o Młodej Polsce

MŁODA POLSKA – TABELA

Młoda Polska – ludzie epoki

Modernizm – TEST 1

Młoda Polska na maturze

Literatura okresu Młodej Polski

Powieść młodopolska

Tematy polskiego modernizmu