Kazimierz Przerwa-Tetmajer
Koniec wieku XIX
Przekleństwo?… Tylko dziki, kiedy się skaleczy,
złorzeczy swemu bogu, skrytemu w przestworze.
Ironia?… lecz największe z szyderstw czyż się może
równać z ironią biegu najzwyklejszych rzeczy?
Idee?… Ależ lat już mineły tysiące,
A idee są zawsze tylko ideami.
Modlitwa?… lecz niewielu tylko jeszcze mami
Oko w trójkąt wprawione i na świat patrzące.
Wzgarda?… Lecz tylko głupiec gardzi tym ciężarem,
którego wziąć na słabe nie zdoła ramiona.
Rozpacz?… Więc za przykładem trzeba iść skorpiona,
co się zabija, kiedy otoczą go żarem?
Walka?… Ale czyż mrówka wrzucona na szyny
może walczyć z pociągiem nadchodzącym w pędzie?
Rezygnacja?… Czyż przez to mniej się cierpieć będzie,
gdy się z poddaniem schyli pod nóż gilotyny?
Byt przyszły?… Gwiazd tajniki któż z ludzi ogląda,
kto zliczy zgasłe słońca i kres światu zgadnie?
Użycie?… Ależ w duszy jest zawsze coś na dnie,
co wśród użycia pragnie, wśród rozkoszy żąda.
Cóż więc jest? Co zostało nam, co wszystko wiemy,
dla których żadna z dawnych wiar już nie wystarcza?
Jakaż jest przeciw włóczni złego twoja tarcza,
człowiecze z końca wieku?… Głowę zwiesił niemy.
Manifest pokoleniowy
Wiersz Koniec wieku XIX Kazimierza Przerwy-Tetmajera to bezpośrednie wyznanie poety i jednocześnie całego ówczesnego pokolenia, charakteryzujące się niewiarą w spuściznę po filozofii pozytywistycznej. To manifest pokoleniowy, ale bez żadnego konkretnego programu działania. W kolejnych strofkach poeta odrzuca możliwość jakiegokolwiek czynu. Zauważ, że ten sam rodzaj liryki uprawiał jedną epokę wstecz Adam Asnyk. Przykładem może tu być jego wiersz Do młodych. Zwróć jednak uwagę, że ten pozytywistyczny utwór zawiera dyrektywy skierowane do ludzi młodych („Szukajcie prawdy jasnego płomienia./ Szukajcie nowych nieodkrytych dróg…”), czego nie można znaleźć w Końcu wieku…
Język
Utwór składa się praktycznie z samych pytań. Autor odpowiada pytaniem na pytanie, nie dając tym samym właściwej odpowiedzi. Stosuje tzw. pytania retoryczne („Rozpacz?… Więc za przykładem trzeba iść skorpiona,/ co się zabija, kiedy otoczą go żarem?”). Stosując wielokropek, daje nam do zrozumienia, że zastanawia się nad wyjaśnieniem danego pojęcia, czego jednak się nie doczekujemy.
Geneza utworu
Wiersz Koniec wieku XIX powstał w 1894 roku, w okresie wielkiego rozczarowania „synów” pozytywistycznym programem „ojców” – kiedy to hasła z poprzedniej epoki okazały się niemożliwe do zrealizowania. Zauważ, że nastąpiło wówczas tzw. bankructwo idei, a optymistyczna wiara w rozum nie zdała egzaminu. Twórcy młodopolscy poszukiwali sensu istnienia i działania jednostki ludzkiej. Nie mogli go jednak znaleźć. Brak idei przewodnich doprowadził do pesymizmu i poczucia bierności. I w tej właśnie atmosferze narodził się dekadentyzm, czyli prąd duchowy końca XIX wieku. Twórczość Tetmajera odzwierciedlała nastroje światopoglądowe jego pokolenia. Chociaż, tak jak inni artyści, starał się znaleźć jakieś rozwiązanie nękających ich problemów, to jednak propozycje rozwiązań były tylko pozornie pozytywnie. Bo przecież ucieczka np. w hedonizm nie przynosiła dobrych rezultatów, a jedynie chwilowe zagłuszenie poczucia katastrofy (Ironia).
Nastrój dekadencki
Tetmajer zarysował w tym wierszu (i jednocześnie – można powiedzieć – zdefiniował) problematykę dekadentyzmu. Stwierdził, że świat nie idzie w dobrym kierunku, a jedyne uczucia, które towarzyszą młodym ludziom, to bezradność, smutek i pesymizm.
Tragiczny podmiot liryczny
Autor przemawia tu nie tylko we własnym imieniu jako poeta tamtych czasów, lecz także (a może przede wszystkim) jako naród. Wiersz jest zatem wyznaniem wiary, a raczej niewiary, zagubionego człowieka schyłku XIX wieku. To manifest młodego pokolenia, które bez żadnych idei przewodnich i – jak byśmy dzisiaj powiedzieli – pomysłów na siebie, ma zmierzyć się z otaczającą rzeczywistością. Porusza tu problem egzystencjalny, mówi o kryzysie wartości.
Podmiot liryczny wyznaje, że świat jest zły, a człowiek nie widzi sensu życia i rozpaczliwie szuka wyjścia z tej sytuacji. Ale czy znajduje? Zastanawia się, czy sposobem na pokonanie tego marazmu jest może przekleństwo, ironia, idee, modlitwa, wzgarda, rozpacz, walka, rezygnacja, byt przyszły bądź użycie. Ale, niestety, każda z tych rzekomych możliwości zostaje jednak przez niego odrzucona. A dlaczego? Bo żadna z nich nie jest skuteczna, nie dają one satysfakcjonującej odpowiedzi na pytanie o sens istnienia. Idee i hasła pozytywistyczne na przykład są zdezaktualizowane („Idee?… Ależ lat już minęły tysiące,/ A idee są zawsze tylko ideami”), modlitwa nie przynosi ulgi („Modlitwa?… Lecz niewielu tylko jeszcze mami?”), a walka zupełnie nie ma sensu, bo człowiek nie może przecież mierzyć się ze swym losem („Walka?… Ale czyż mrówka wrzucona na szyny/ może walczyć z pociągiem nadchodzącym w pędzie?”).
Kluczowe pytanie
W ostatniej zwrotce podmiot liryczny pyta człowieka końca wieku, jaki ma sposób na walkę z upadkiem świata. Nie otrzymuje jednak odpowiedzi („Jakaż jest przeciw włóczni złego twoja tarcza,/ człowiecze z końca wieku?… Głowę zwiesił niemy”). Wiersz nie jest zatem receptą na rozwiązanie problemów młodopolskiego pokolenia.
Dwa kierunki interpretacji wiersza Koniec wieku XIX
Skrajny pesymizm
Utwór ten, tak jak zresztą inne wypowiedzi dekadenckie, przepełniony jest smutkiem, niewiarą w jakąkolwiek możliwość znalezienia sensu istnienia i działania człowieka. Nie tylko sam czyn pozbawiony jest sensu, lecz także modlitwa czy rezygnacja nie przynoszą ulgi ani skutecznego rozwiązania. Podmiot liryczny nie znajduje odpowiedzi na nurtujące go pytania, stawiane w kolejnych zwrotkach. W ostatniej strofce zwraca się do człowieka końca wieku z zapytaniem o sposób walki z upadkiem tego świata. Nie otrzymuje jednak odpowiedzi („Głowę zwiesił niemy”). A ten brak jest wymownym potwierdzeniem niewiary w sens życia, bezsilności i skrajnego pesymizmu młodopolskiego pokolenia.
Łagodny pesymizm
Ostatnia zwrotka tego utworu może być jednak odczytana również w inny sposób – nie koniecznie w taki skrajnie pesymistyczny. Ponieważ człowiek końca wieku nie znajduje właściwej odpowiedzi na pytanie o sposób walki z upadkiem świata, nie oznacza to wcale, że w rezultacie jej nigdy nie znajdzie. A odpowiedź nie musi być pesymistyczna – może przecież zawierać jakiś plan działania, jakieś rozwiązanie problemów światopoglądowych ludzi młodych. Tak więc zakończenie utworu jest otwarte. Człowiek z końca wieku nic nie mówi („Głowę zwiesił niemy”), ponieważ nie chce zapeszać swoich pomysłów na lepsze życie…
„Rodzeństwo” wiersza Koniec wieku XIX
Młodopolskie nastroje przygnębienia:
- Nie wierzę w nic (Tetmajer) – dominują tu uczucia negatywne – niewiara i niechęć do świata, gdzie wszelkie ideały, marzenia i programy zostały zniszczone; istnieje tylko jedno pragnienie – nirwany, bo wówczas osłabia się poczucie cierpienia.
- Któż nam powróci (Tetmajer) – od pokolenia młodych społeczeństwo oczekuje się jakiegoś wsparcia, obrony, ale nikogo nie obchodzi, żeby poinstruować, jaką trzeba obrać drogę.
- Przeżytym (Tetmajer) – podstawową przyczyną kryzysu ideowego jest bankructwo filozofii pozytywistycznej.
- Dziś (Tetmajer) – obok zarzutów pod adresem pozytywistów pojawia się dekadenckie poczucie starości intelektualno-emocjonalnej („Dawniej się trzeba było zużyć, przeżyć (…)/ dziś – pierwsze nasze myśli są zwątpieniem”).
- Otchłań (Charles Baudelaire) – poeta zawarł w tym wierszu niepokój filozoficzno-moralny i lęk przed nicością.
- Deszcz jesienny (Leopold Staff) – utwór przepełniony melancholią, smutkiem, pesymizmem i niewiarą w sens życia; depresyjny nastrój pogłębiony jeszcze przez dżdżystą porę roku.
Koniec wieku XX piórem poetów współczesnych
- Schyłek wieku (Wisława Szymborska) – autorka porównuje nadzieje ludzkości z tym, co faktycznie się wydarzyło – miało już nie być cierpienia, ale to były tylko marzenia.
- Wiersz na koniec wieku (Czesław Miłosz) – poeta prezentuje portret ludzkości końca stulecia; zastanawia się, czy rzeczywiście dobrym rozwiązaniem jest niepamiętanie i niemówienie o cudzym cierpieniu.
Trop pozytywistyczny
Ten sam rodzaj liryki (manifest) uprawiał Adam Asnyk. Przykładem może tu być wiersz Do młodych. Zwróć uwagę jednak, że ten pozytywistyczny utwór – w przeciwieństwie do Końca wieku… – zawiera dyrektywy skierowane do ludzi młodych („Szukajcie prawdy jasnego płomienia./ Szukajcie nowych nieodkrytych dróg”…).
Przy jakich tematach można przywołać wiersz Koniec wieku XIX
- dekadentyzm – temat dotyczący prądu duchowego końca XIX wieku, mówiący o smutku, pesymizmie, niechęci wobec świata, braku pomysłów na życie i idei przewodnich pokolenia młodych ludzi;
- poetycki portret człowieka – człowiek i jego los w poezji polskiej;
- koniec wieku w oczach poetów młodopolskich i współczesnych;
- cierpienie ludzkie – z jakich powodów cierpi człowiek schyłku XIX wieku;
- manifest – przykłady manifestów na przełomie dziejów;
- schopenhaueryzm – jaki wpływ na poezję młodopolską miała filozofia Artura Schopenhauera;
- katastrofizm – wizje i nastroje katastroficzne w literaturze;
- poezja przełomu XIX i XX wieku;
- samotność – w literaturze obecna od zawsze, w Młodej Polsce to podstawowe doświadczenie dekadentów.
Zapamiętaj!
- Dekadentyzm (inaczej schyłkowość; franc. décadence – chylenie się ku upadkowi, upadek) to postawa wobec świata człowieka końca XIX wieku charakteryzująca się pesymizmem, poczuciem bierności, niewiary i słabości. To również bunt przeciw mieszczaństwu oraz niechęć do filistra (mieszczucha żyjącego prozaiczną codziennością). Później modniejsza nazwa – fin de siécle (franc. koniec wieku).
Dekadenci wprowadzili nowy sposób pojmowania sztuki – nie komercyjnej, ale tworzonej na potrzeby samego autora (sztuka dla sztuki).
- Manifest (łac. manifestus – jawny) to założenia programowe danej grupy literackiej, mające formę odezwy do publiczności, ogłoszone (opublikowane) samodzielnie lub w jakimś piśmie.
- Hedonizm to uznanie przyjemności za cel i główny motyw działania człowieka.
Młodzi ludzie uważali, że dobrym sposobem na zagłuszenie myśli przypominających o braku sensu istnienia jest oddanie się uciechom życia, miłości, najlepiej zmysłowej, lub świadome oszałamianie się, np. alkoholem czy narkotykami. Jednak wszyscy jednocześnie wiedzieli, że owo zagłuszenie jest tylko chwilowe.
- Marazm (gr. marasmós – wycieńczenie) – med. – ogólne wyniszczenie organizmu, przygnębienie, apatia, depresja, przen. – rozprzężenie, zastój, bezwład, inercja.
- Nirwana to pojęcie pochodzące z filozofii indyjskiej, a modne dzięki popularności myśli Artura Schopenhauera (najbardziej znane jego dzieło – Świat jako wola i wyobrażenie). Termin ten oznacza stan, który pojawia się po całkowitym wyzbyciu się woli życia i tym samym cierpienia, bólu i poczucia niespełnienia. Nirwana to inaczej niebyt, pozbycie się namiętności, niezmienny stan spokoju. Pozwala uciec od pragnień i jednocześnie osłabia odczuwanie cierpienia.
Uwaga
Pisząc wypracowanie o wierszu Koniec wieku XIX, najlepiej zacząć od opisania młodopolskiej epoki, frustracji młodych ludzi tamtych lat, zawiedzionych programem pozytywistów. Poprzez dekadentyzm przejść do analizy i interpretacji samego wiersza. Kończąc, można nawiązać do twórczości Tetmajera bądź innych autorów traktujących o podobnych problemach na przełomie dziejów.
Przydatne sformułowania:
- Tetmajer w wierszu Koniec wieku XIX podejmuje motyw dekadencki.
- Wyraża tu rozczarowanie programem pozytywistycznych myślicieli.
- Poeta zarysował tutaj i jednocześnie zdefiniował problematykę dekadenckiego bezsensu wszelkiej aktywności.
- Najsłynniejszym utworem Tetmajera jest wiersz Koniec wieku XIX, określany mianem manifestu pokolenia dekadentów.
- Autor kreśli w nim portret duchowy człowieka końca wieku.
- Wiersz ma wymowę pesymistyczną – przedstawione w nim życie młodego człowieka pozbawione jest sensu.
- Jest to wyznanie wiary, a raczej niewiary, w sens istnienia człowieka końca XIX wieku.
Zobacz:
Jak Tetmajer kształtuje w swojej poezji obraz nicości i śmierci?
Wskaż utwory Kazimierza Przerwy-Tetmajera będące wyrazem postawy dekadenckiej
Oblicza końca wieku. Porównaj wiersz Tetmajera Koniec wieku XIX i utwór Szymborskiej Schyłek wieku.