Tego się naucz!
Powinieneś umieć odpowiedzieć na podstawowe pytania:
- Dlaczego twórczość Tetmajera jest tak istotna dla Młodej Polski?
- Jaką filozofię ilustrują wiersze autora Końca wieku dziewiętnastego?
- Jakie motywy typowe dla epoki modernizmu zawiera ta poezja i co przesądza o ich młodopolskim charakterze?
Temat pierwszy – dekadentyzm
Smutek, melancholia, tęsknota, zniechęcenie, apatia, pesymizm, żal, bierność, inercja, niemoc … – oto nastroje, które zdominowały poezję Kazimierza Przerwy-Tetmajera. Jednym słowem dekadencja. Wszechobecna wśród artystów. Bo koniec wieku, kryzys wartości, schyłek filozofii dziewiętnastego stulecia. Pejzaż po romantyzmie i pozytywizmie wypalony. Perspektywa nowego wieku mglista i budząca trwogę. A w związku z tym w literaturze bardzo smutne wiersze o panoszącej się beznadziei, lękach egzystencji i pragnieniu śmierci. Cały ten mroczny klimat fin de siécle’u znajdziesz w wierszach Tetmajera.
Koniec wieku XIX
Wiersz manifest ideowy dekadentyzmu, diagnoza schyłku wieku, przekonanie o przewartościowaniu wszystkich wartości. Pokazuje sylwetkę duchową pokolenia schyłku wieku. Podmiot liryczny mówi w imieniu wszystkich ówczesnych ludzi. Odrzuca wszelkie wartości, takie jak wiara, walka, idee, nawet hedonizm nie chroni przed bólem istnienia. Neguje wszelką życiową aktywność, wyraża rozczarowanie wobec świata. „Żadna z dawnych wiar już nie wystarcza” wyznaje podmiot liryczny – człowiek końca wieku. Stwierdza, że wszystko już było: i romantyczne wzloty i pozytywistyczny pragmatyzm. Przeminęły z czasem, wypaliły, zestarzały. Jak zatem żyć, kiedy nic nie ma sensu a schyłek stulecia przejmuje grozą? Przeklinać los, buntować się, uzbroić w ironię, oddać modlitwie? A może używać przyjemności życia albo zabawić w futurologa, który wnika w tajniki przyszłości? Te wątpliwości wyraża autor poprzez przejrzysty układ pytań i odpowiedzi. Pytania to propozycje na życie, które podmiot liryczny próbuje rozważać. Nic nie potwierdza wartości istnienia, nic nie jest na tyle znaczące, by wyrwać człowieka z marazmu i pobudzić do jakiejkolwiek aktywności. Powodem – przekonanie o bezradności wobec losu wyrażone za pomocą metaforycznego obrazu mrówki rzuconej na szyny przed nadchodzącym pociągiem, efektem – bierność i pesymizm zaznaczone gestem niemo zwieszonej głowy.
Nie wierzę w nic
To bezpośrednie wyznanie dekadenta o utracie wiary w cokolwiek. Kryzys wartości prowadzi w rezultacie do stanu kompletnego zobojętnienia wobec wszelkiej aktywności, nawet wobec własnych pragnień. Nie chce się człowiekowi schyłku wieku nie tylko działać ale nawet marzyć. Nie chce, bo na nic nie ma wpływu. Czuje się jak marionetka poddana jakiejś nie znanej „konieczności” a jeśli tak jest, to jaki sens mają ludzkie pragnienia? Przekonanie o daremności wszelkich działań i klęsce każdego, kto odważy się marzyć, poeta-dekadent wyrazi w tonacji podniosłej poprzez metaforyczny obraz marzeń strącanych z piedestału. Wszystko po to, by podkreślić dramat niespełnienia. Wyjściem jest Nirwana. Złagodzi ból istnienia, pozwoli pogrążyć się w „nieistnieniu”.
Zwróć uwagę na wpływ filozofii Schopenhauera! Nirwana jest pojęciem, które filozof zaczerpnął z buddyzmu. Upatrywał w niej szansy na pomniejszenie życiowego cierpienia.
Hymn do Nirwany
Stanowi literacką ilustrację poglądów Schopenhauera. Wiersz nawiązuje do tradycji hymnicznej i ma charakter modlitewny. Przyjmuje formę inwokacyjną. Adresatem monologu podmiotu lirycznego staje się Nirwana, obiekt pragnień dekadenta, który chce uciec od ziemskich spraw w stan całkowitego odrętwienia, letargu, „bezczucia” … Jak mocne to pragnienie przekonuje zwrot „Nirwano!” powtarzany na końcu każdego wersu na zasadzie epifory. Swoją niechęć do świata człowiek końca wieku manifestuje poprzez nacechowane emocjonalnie słownictwo typu „wstręt”, „ohyda”, „oto mi ludzka podłość kołem w źrenice bryzga …”. Doświadczony przez los pragnie tylko „nie być”.
Szukaj powiązań:
- Cierpienia młodego Wertera – zastanów się, czy romantyczna „choroba wieku”, tzw. Weltschmerz nie ma czasami czegoś z dekadencji;
- Równanie serca Juliana Przybosia;
- Schyłek wieku Wisławy Szymborskiej.
Temat drugi – artysta
Typowy dla Młodej Polski. Kult artysty-kapłana sztuki, który poprzez sztukę odkrywa mroki własnej duszy zrodził się w tej epoce. Po jednej stronie stał artysta, uduchowiony, obojętny na świat, po drugiej – zgraja filistrów zanurzona w materialnej stronie życia. Dwa bieguny, dwa archipelagi, które nie mogą się spotkać. Dla Schopenhauera sztuka była panaceum na ból istnienia, to przekonanie znajdziecie w poezji Tetmajera.
Evviva l’arte
Tytuł wiersza oznacza „niech żyje sztuka”. Wiersz jest manifestem postawy artystowskiej. Sztuka jest najwyższym powołaniem i darem geniuszu, artysta jest jednak niezrozumiany przez społeczeństwo, pełni rolę samotnego kapłana sztuki. Wiersz utrzymany jest w tonie żywiołowych eksklamacji (wykrzykników) wiersz głosi afirmację sztuki jako jedynej prawdziwej wartości, której artysta winien podporządkować swoje życie. Dominantą kompozycyjną utworu jest wyraźny kontrast między życiem, które „splunięcia niewarte” a sztuką podniesioną do rangi absolutu, artystą – „królem bez ziemi” a filistrem pogardliwie nazwanym „pasie brzuchem”. Pobrzmiewają w wierszu romantyczna wyniosłość, poczucie wyższości nad tłumem, pogarda dla filistrów, przekonanie, że chociaż sztuka nie zapewnia dostatku, wynosi artystę na piedestał a to dla niego splendor najcenniejszy.
Szukaj powiązań:
- Nie-Boska komedia Zygmunta Krasińskiego (zwłaszcza I część),
- Confiteor Stanisława Przybyszewskiego,
- Apollo i Marsjasz Zbigniewa Herberta,
- Poeta w czasie pisania Tadeusza Różewicza,
- Przyszli zobaczyć poetę Tadeusza Różewicza,
- W Warszawie Czesława Miłosza.
Temat trzeci – Tatry
Malował je Tetmajer impresjonistyczną techniką. Odtwarzał w ten sposób ulotną urodę gór a jednocześnie chwilowe odczucia, stany melancholii i smutku, wrażliwość na nastroje. Grą światła i barwy chciał olśnić odbiorcę czarodziejstwem obrazu, finezyjną poetyką detalu. Tworzył słowno-malarsko-muzyczne wizje – „krajobrazy duszy” subtelne i nastrojowe.
Melodia mgieł nocnych (Nad Czarnym Stawem Gąsienicowym)
Konstrukcja wiersza opiera się na zabiegu personifikacji mgieł, które, rozmawiając ze sobą i pląsając wzwyż i wszerz, przesądzają o zmienności krajobrazu, jego ulotności i niepowtarzalności. Autor podkreśla sensualizm świata przedstawionego poprzez grę efektów kolorystyczno-świetlnych (tęcza blasków, barwne kwiaty, błękitna głębia stawu itp.) dźwiękowych (szmer potoków, szum limb, szept boru) zapachowych (woń kwiatów) i dotykowych (puch mlecza, puszyste pierze sów).
W konsekwencji odbiorca staje się widzem niezwykłego spektaklu natury, spektaklu ulotnego, który już się nie powtórzy w takiej samej konfiguracji barw, dźwięków i woni. Bo przecież kwiaty mogą po chwili pachnieć intensywniej, szum lasu ucichnąć a błękit jeziora wyblaknąć. Barwy ulegają zmianie w zależności od oświetlenia, od ruchu mgieł, które zacierają kontury poszczególnych elementów pejzażu, dając w rezultacie efekt pastelowych plam jak na obrazie impresjonistycznym.
Widok ze Świnicy do Doliny Wierchcichej
Tematem wiersza jest opis Doliny Wierchcichej, którą podmiot liryczny ogląda, stojąc na szczycie Świnicy. Uroda doliny jawi się przez wyeksponowanie efektów kolorystycznych i refleksów świetlnych: mgła przezrocza, migotanie wody w potoku, ciemna zieleń lasu, biel kamieni, rozświetlone urwiska skalne. Powab krajobrazu potęguje ponadto dobór słownictwa oddający rozmaitość barw: srebrzystoturkusowa cisza, srebrnotęczowy sznur, ciemnozielony las, jasnozielona trawa, złota mgła. Wrażeniom wzrokowym towarzyszą wrażenia słuchowe – dźwięki lub odczucie ciszy. Elementy krajobrazu są raczej statyczne, przestrzeń intensyfikuje jedynie skrzenie i migotanie potoku. Efekt wyciszenia uzyskuje autor dzięki obrazowaniu onirycznemu – zieleń gór jest senna, las drzemie uroczyście, nad doliną zawisła srebrzystoturkusowa cisza.
Zabieg synestezji i plan oniryczny budują w wierszu niepowtarzalny nastrój, któremu ulega podmiot liryczny. Kontemplacja piękna natury skłania go do refleksji, rodzi poczucie smutku i melancholii, budzi tęsknotę za ideałem, pięknem, ciszą, których brakuje w rzeczywistym świecie. Stąd niebywałe wyczulenie na detal, podziw dla niesamowitego piękna natury.
Inne ważne wiersze do tego tematu, z których możesz skorzystać to: W lesie, W Białem, Pozdrowienie.
Szukaj powiązań i skojarzeń:
- Krzak dzikiej róży Jana Kasprowicza;
- pejzaże tatrzańskie Stanisława Witkiewicza, Leona Wyczółkowskiego, Władysława Ślewińskiego;
- rysunki z Tatr Eliasza Radzikowskiego;
- balet Harnasie Karola Szymanowskiego;
- Z Tatr Juliusza Przybosia.
Temat czwarty – miłość
W każdej epoce obecny, rozmaicie ujmowany, szczególnie ważny dla romantyków. Tetmajer miłość traktował jako chwilową ucieczkę od życia pełnego udręki i niespełnienia, ucieczkę w świat zmysłów, w przestrzeń miłosnego upojenia. Dlatego miłość w jego wierszach nie jest tak uduchowiona i wyidealizowana jak w poezji romantycznej, ale prowokacyjnie lubieżna, frywolna, cielesna. Poeta pisze odważnie, bez pruderii, uwydatniając biologiczny wymiar miłosnego przeżycia.
Lubię kiedy kobieta…
Wiersz zawiera opis erotycznych doznań, stanu miłosnej ekstazy. Stanowi jednocześnie literacką wykładnię modnej w epoce teorii mizoginii, która podkreślała odrębność świata męskiego i kobiecego. W myśl tej koncepcji kobieta jest tylko perfidną kusicielką sprowadzającą mężczyznę poprzez akt seksualny do poziomu biologicznego, odbierając mu tym samym wyższy wymiar jego egzystencji. Po miłosnym spełnieniu mężczyzna natychmiast oddala się myślą w duchowe przestrzenie przypisane jego naturze. Taki też scenariusz miłosnego spotkania zarysowuje Tetmajer w swoim wierszu, kończąc monolog słowami:
A myśl moja już od niej wybiegła skrzydlata
w nieskończone przestrzenie nieziemskiego świata.
Ja, kiedy usta ku twym ustom chylę
Pobrzmiewa w tym erotyku Schopenhauerowska koncepcja woli jako tej, która rozbudza w człowieku coraz to nowe pragnienia i sprawia, że nieustająco ma on poczucie niedosytu. Stąd zaskakująca pointa wiersza:
Błogosławiona śmierć, gdy się posiada,
czego się pragnie nad wszystko goręcej,
nim twarz przesytu pojawi się blada
nim się zażąda i znowu, i więcej
Miłość w wierszu Tetmajera otacza nuta dekadencji. Bohater miłosnego zdarzenia woli umrzeć niż stać się ofiarą własnej woli żądającej coraz to nowych doznań. Tak samo obawia się niedosytu jak i przesytu, nie znajdując wyjścia, wybiera śmierć.
Szukaj powiązań:
- W malinowym chruśniaku Bolesława Leśmiana;
- Biała magia, Erotyk Krzysztofa Kamila Baczyńskiego;
- Pragnę mocniej Haliny Poświatowskiej;
- Wieczór Juliana Przybosia.
Kazimierz Przerwa-Tetmajer (1865-1940)
Pochodził z Podhala. Był przyrodnim bratem malarza Włodzimierza Tetmajera. Studiował filozofię w Krakowie. Jego całe życie było związane właśnie z tym miastem. Poza tym kochał góry i folklor podhalański. Jego namiętnością były podróże i kobiety. Jest znany jako czołowy przedstawiciel dekadentyzmu w Polsce. Drukował przede wszystkim poezję, ale pisał też dramaty. Na uwagę zasługują jego dzieła pisane prozą, Na skalnym Podhalu i Legenda Tatr, w których opisuje piękno gór, obyczaje górali i wprowadza gwarę podhalańską do literatury polskiej.
Zagadnienia i tematy do zapamiętania o twórczości Tetmajera:
- dekadentyzm, nastroje końca wieku
- schopenhaueryzm
- koncepcja sztuki i artysty
- liryka pejzażowa
- erotyki
Ważne cytaty do zapamiętania:
Melancholia, tęsknota, smutek, zniechęcenie
są treścią mojej duszy…
(Zamyślenia)
Nie wierzę w nic, nie pragnę niczego na świecie,
Wstręt mam do wszystkich czynów, drwię z wszelkich zapałów…
(Nie wierzę w nic)
Ważne terminy
Dekadentyzm – zespół poglądów i postaw życiowych, typowych dla przełomu XIX i XX w. Dekadentyzm głosił przekonanie o upadku cywilizacji europejskiej, jej wartości moralnych i norm obyczajowych. Głoszono wówczas wyczerpanie europejskiej kultury. Dekadenci przyjmowali postawę bierności i rezygnacji, nie mieli sił na walkę z bólem istnienia, jedynymi wartościami okazywały się sztuka i erotyka. Dekadentyzm łączy się też z tęsknotą do śmierci lub nirwany. Francuski poeta Paul Verlaine jeden ze swoich wierszy zatytułował właśnie Decadence, czyli schyłek, upadek, niemoc.
Ekspresjonizm – awangardowy kierunek w sztuce początku XX w. Rozpoczął się w malarstwie, ale później zagościł w literaturze. Reprezentuje estetykę antyrealistyczną. Zadaniem sztuki jest wyrażanie wewnętrznego świata człowieka, jego psychicznych i duchowych przeżyć. Odwołuje się do emocji, operuje bardzo silnymi środkami wyrazu, takimi jak na przykład kontrast czy brutalizm.
Impresjonizm – nurt w malarstwie francuskim powstały w latach 80. XIX w. Dążył do oddania subiektywnych, indywidualnych wrażeń artysty. Ukazywał zmienność, ulotność świata. Malarze impresjoniści dużą wagę przywiązywali do światła i koloru. W literaturze impresjonizm jest obecny jako technika opisu pejzażu, najczęściej występuje w liryce.
Synestezja – to zabieg stosowany w technice impresjonistycznej polegający na łączeniu ze sobą jednocześnie kilku efektów np. wzrokowych, akustycznych, dotykowych itp. Przykładem – „srebrzystoturkusowa cisza” z wiersza „Widok ze Świnicy …”, gdzie efekt akustyczny (cisza) uzyskuje barwę czyli łączy się z wrażeniem wizualnym.
Zobacz: