Tego się naucz!
Powinieneś umieć odpowiedzieć na podstawowe pytania:
- Dlaczego twórczość Tetmajera jest tak istotna dla Młodej Polski?
- Jaką filozofię ilustrują wiersze autora „Końca wieku dziewiętnastego”?
- Jakie motywy typowe dla epoki modernizmu zawiera ta poezja i co przesądza o ich młodopolskim charakterze?
Umiejętność odpowiedzi na te pytania zapewni Ci punkty na egzaminie maturalnym.
Temat pierwszy – dekadentyzm
Smutek, melancholia, tęsknota, zniechęcenie, apatia, pesymizm, żal, bierność, inercja, niemoc… – oto nastroje, które zdominowały poezję Kazimierza Przerwy-Tetmajera. Jednym słowem dekadencja. Wszechobecna wśród artystów. Bo koniec wieku, kryzys wartości, schyłek filozofii dziewiętnastego stulecia. Pejzaż po romantyzmie i pozytywizmie wypalony. Perspektywa nowego wieku mglista i budząca trwogę. A w związku z tym w literaturze bardzo smutne wiersze o panoszącej się beznadziei, lękach egzystencji i pragnieniu śmierci. Cały ten mroczny klimat fin de siécle’u znajdziesz w wierszach Tetmajera.
Do tego tematu zapamiętaj wiersze:
Koniec wieku XIX
Wiersz manifest, diagnoza schyłku wieku, przekonanie o przewartościowaniu wszystkich wartości. „Żadna z dawnych wiar już nie wystarcza” wyznaje podmiot liryczny – człowiek końca wieku. Stwierdza, że wszystko już było: i romantyczne wzloty i pozytywistyczny pragmatyzm. Przeminęły z czasem, wypaliły, zestarzały. Jak zatem żyć, kiedy nic nie ma sensu a schyłek stulecia przejmuje grozą? Przeklinać los, buntować się, uzbroić w ironię, oddać modlitwie? A może używać przyjemności życia albo zabawić w futurologa, który wnika w tajniki przyszłości? Te wątpliwości wyraża autor poprzez przejrzysty układ pytań i odpowiedzi. Pytania to propozycje na życie, które podmiot liryczny próbuje rozważać. Nic nie potwierdza wartości istnienia, nic nie jest na tyle znaczące, by wyrwać człowieka z marazmu i pobudzić do jakiejkolwiek aktywności. Powodem – przekonanie o bezradności wobec losu wyrażone za pomocą metaforycznego obrazu mrówki rzuconej na szyny przed nadchodzącym pociągiem, efektem – bierność i pesymizm zaznaczone gestem niemo zwieszonej głowy.
Nie wierzę w nic
To bezpośrednie wyznanie dekadenta o utracie wiary w cokolwiek. Kryzys wartości prowadzi w rezultacie do stanu kompletnego zobojętnienia wobec wszelkiej aktywności, nawet wobec własnych pragnień. Nie chce się człowiekowi schyłku wieku nie tylko działać ale nawet marzyć. Nie chce, bo na nic nie ma wpływu. Czuje się jak marionetka poddana jakiejś nie znanej „konieczności” a jeśli tak jest, to jaki sens mają ludzkie pragnienia? Przekonanie o daremności wszelkich działań i klęsce każdego, kto odważy się marzyć, poeta-dekadent wyrazi w tonacji podniosłej poprzez metaforyczny obraz marzeń strącanych z piedestału. Wszystko po to, by podkreślić dramat niespełnienia.
Wyjściem jest Nirwana. Złagodzi ból istnienia, pozwoli pogrążyć się w „nieistnieniu”.
Zwróć uwagę na wpływ filozofii Schopenhauera! Nirwana jest pojęciem, które filozof zaczerpnął z buddyzmu. Upatrywał w niej szansy na pomniejszenie życiowego cierpienia.
Hymn do Nirwany
Stanowi literacką ilustrację poglądów Schopenhauera. Wiersz nawiązuje do tradycji hymnicznej i ma charakter modlitewny. Przyjmuje formę inwokacyjną. Adresatem monologu podmiotu lirycznego staje się Nirwana, obiekt pragnień dekadenta, który chce uciec od ziemskich spraw w stan całkowitego odrętwienia, letargu, „bezczucia” … Jak mocne to pragnienie przekonuje zwrot „Nirwano!” powtarzany na końcu każdego wersu na zasadzie epifory. Swoją niechęć do świata człowiek końca wieku manifestuje poprzez nacechowane emocjonalnie słownictwo typu „wstręt”, „ohyda”, „oto mi ludzka podłość kołem w źrenice bryzga …”. Doświadczony przez los pragnie tylko „nie być”.
Szukaj powiązań:
- Cierpienia młodego Wertera – zastanów się, czy romantyczna „choroba wieku”, tzw. Weltschmerz nie ma czasami czegoś z dekadencji
- Równanie serca Juliana Przybosia
- Schyłek wieku Wisławy Szymborskiej
Dekadentyzm
Nazwa tego jednego z najważniejszych prądów artystycznych i światopoglądowych drugiej połowy XIX wieku pochodzi od francuskiego słowa decadence oznaczającego schyłek. Po raz pierwszy nazwy tej użył Teofil Gautier w przedmowie do Kwiatów zła Charles’a Baudelaire’a.
Cechy postawy dekadenckiej to:
- przeczucie zbliżającego się kresu kultury i sztuki,
- sceptycyzm,
- kwestionowanie wartości moralnych,
- przekonanie o bezsensowności egzystencji.
Temat drugi – artysta
Typowy dla Młodej Polski. Kult artysty-kapłana sztuki, który poprzez sztukę odkrywa mroki własnej duszy zrodził się w tej epoce. Po jednej stronie stał artysta, uduchowiony, obojętny na świat, po drugiej – zgraja filistrów zanurzona w materialnej stronie życia. Dwa bieguny, dwa archipelagi, które nie mogą się spotkać. Dla Schopenhauera sztuka była panaceum na ból istnienia, to przekonanie znajdziecie w poezji Tetmajera.
Ważne wiersze do tego tematu:
Evviva l’arte
Utrzymany w tonie żywiołowych eksklamacji (wykrzykników) wiersz głosi afirmację sztuki jako jedynej prawdziwej wartości, której artysta winien podporządkować swoje życie. Dominantą kompozycyjną utworu jest wyraźny kontrast między życiem, które „splunięcia niewarte” a sztuką podniesioną do rangi absolutu, artystą – „królem bez ziemi” a filistrem pogardliwie nazwanym „pasie brzuchem”. Pobrzmiewają w wierszu romantyczna wyniosłość, poczucie wyższości nad tłumem, pogarda dla filistrów, przekonanie, że chociaż sztuka nie zapewnia dostatku, wynosi artystę na piedestał a to dla niego splendor najcenniejszy.
Szukaj powiązań:
- Nie-Boska komedia Zygmunta Krasińskiego (zwłaszcza I część)
- Confiteor Stanisława Przybyszewskiego
- Apollo i Marsjasz Zbigniewa Herberta
- Poeta w czasie pisania Tadeusza Różewicza
- Przyszli zobaczyć poetę Tadeusza Różewicza
- W Warszawie Czesława Miłosza
Temat trzeci – Tatry
Malował je Tetmajer impresjonistyczną techniką. Odtwarzał w ten sposób ulotną urodę gór a jednocześnie chwilowe odczucia, stany melancholii i smutku, wrażliwość na nastroje. Grą światła i barwy chciał olśnić odbiorcę czarodziejstwem obrazu, finezyjną poetyką detalu. Tworzył słowno-malarsko-muzyczne wizje – „krajobrazy duszy” subtelne i nastrojowe.
Ważne wiersze do tego tematu:
Melodia mgieł nocnych (Nad Czarnym Stawem Gąsienicowym)
Konstrukcja wiersza opiera się na zabiegu personifikacji mgieł, które, rozmawiając ze sobą i pląsając wzwyż i wszerz, przesądzają o zmienności krajobrazu, jego ulotności i niepowtarzalności. Autor podkreśla sensualizm świata przedstawionego poprzez grę efektów kolorystyczno-świetlnych (tęcza blasków, barwne kwiaty, błękitna głębia stawu itp.) dźwiękowych (szmer potoków, szum limb, szept boru) zapachowych (woń kwiatów) i dotykowych (puch mlecza, puszyste pierze sów).
W konsekwencji odbiorca staje się widzem niezwykłego spektaklu natury, spektaklu ulotnego, który już się nie powtórzy w takiej samej konfiguracji barw, dźwięków i woni. Bo przecież kwiaty mogą po chwili pachnieć intensywniej, szum lasu ucichnąć a błękit jeziora wyblaknąć. Barwy ulegają zmianie w zależności od oświetlenia, od ruchu mgieł, które zacierają kontury poszczególnych elementów pejzażu, dając w rezultacie efekt pastelowych plam jak na obrazie impresjonistycznym.
Widok ze Świnicy do Doliny Wierchcichej
Tematem wiersza jest opis Doliny Wierchcichej, którą podmiot liryczny ogląda, stojąc na szczycie Świnicy. Uroda doliny jawi się przez wyeksponowanie efektów kolorystycznych i refleksów świetlnych: mgła przezrocza, migotanie wody w potoku, ciemna zieleń lasu, biel kamieni, rozświetlone urwiska skalne. Powab krajobrazu potęguje ponadto dobór słownictwa oddający rozmaitość barw: srebrzystoturkusowa cisza, srebrnotęczowy sznur, ciemnozielony las, jasnozielona trawa, złota mgła. Wrażeniom wzrokowym towarzyszą wrażenia słuchowe – dźwięki lub odczucie ciszy. Elementy krajobrazu są raczej statyczne, przestrzeń intensyfikuje jedynie skrzenie i migotanie potoku. Efekt wyciszenia uzyskuje autor dzięki obrazowaniu onirycznemu – zieleń gór jest senna, las drzemie uroczyście, nad doliną zawisła srebrzystoturkusowa cisza.
Zabieg synestezji i plan oniryczny budują w wierszu niepowtarzalny nastrój, któremu ulega podmiot liryczny. Kontemplacja piękna natury skłania go do refleksji, rodzi poczucie smutku i melancholii, budzi tęsknotę za ideałem, pięknem, ciszą, których brakuje w rzeczywistym świecie. Stąd niebywałe wyczulenie na detal, podziw dla niesamowitego piękna natury.
Inne ważne wiersze do tego tematu, z których możesz skorzystać to:
- W lesie
- W Białem
- Pozdrowienie itp.
Zasada interpretacji ta sama.
Szukaj powiązań i skojarzeń:
- Krzak dzikiej róży Jana Kasprowicza
- pejzaże tatrzańskie Sanisława Witkiewicza, Leona Wyczółkowskiego, Stanisława Ślewińskiego
- rysunki z Tatr Eliasza Radzikowskiego
- Z Tatr Juliana Przybosia
Wyobraź sobie temat maturalny:
Pejzaż tatrzański i jego funkcja w wybranym wierszu K.Przerwy-Tetmajera z cyklu „Z Tatr” i utworze „Z Tatr” J.Przybosia.
Temat trudny ale ciekawy, wymagający analizy porównawczej. Technikę kreacji pejzażu u Tetmajera już znasz – pamiętaj o impresjonizmie, synestezji, zacieraniu konturów itp. Analizując wiersz Przybosia, musisz zwrócić uwagę na nowy typ metafory, nierealistyczne obrazowanie i inne typowe składniki poetyki Awangardy Krakowskiej. Nie zapomnij o określeniu funkcji tak kreowanego krajobrazu – u Tetmajera głównie estetyzującej, u Przybosia znacznie szerszej.
Temat czwarty – miłość
W każdej epoce obecny, rozmaicie ujmowany, szczególnie ważny dla romantyków. Tetmajer miłość traktował jako chwilową ucieczkę od życia pełnego udręki i niespełnienia, ucieczkę w świat zmysłów, w przestrzeń miłosnego upojenia. Dlatego miłość w jego wierszach nie jest tak uduchowiona i wyidealizowana jak w poezji romantycznej, ale prowokacyjnie lubieżna, frywolna, cielesna. Poeta pisze odważnie, bez pruderii, uwydatniając biologiczny wymiar miłosnego przeżycia.
Ważne wiersze do tego tematu:
Lubię kiedy kobieta…
Wiersz zawiera opis erotycznych doznań, stanu miłosnej ekstazy. Stanowi jednocześnie literacką wykładnię modnej w epoce teorii mizoginii, która podkreślała odrębność świata męskiego i kobiecego. W myśl tej koncepcji kobieta jest tylko perfidną kusicielką sprowadzającą mężczyznę poprzez akt seksualny do poziomu biologicznego, odbierając mu tym samym wyższy wymiar jego egzystencji. Po miłosnym spełnieniu mężczyzna natychmiast oddala się myślą w duchowe przestrzenie przypisane jego naturze. Taki też scenariusz miłosnego spotkania zarysowuje Tetmajer w swoim wierszu, kończąc monolog słowami:
A myśl moja już od niej wybiegła skrzydlata
w nieskończone przestrzenie nieziemskiego świata.
Ja, kiedy usta ku twym ustom chylę
Pobrzmiewa w tym erotyku Schopenhauerowska koncepcja woli jako tej, która rozbudza w człowieku coraz to nowe pragnienia i sprawia, że nieustająco ma on poczucie niedosytu. Stąd zaskakująca pointa wiersza:
Błogosławiona śmierć, gdy się posiada,
czego się pragnie nad wszystko goręcej,
nim twarz przesytu pojawi się blada
nim się zażąda i znowu, i więcej
Miłość w wierszu Tetmajera otacza nuta dekadencji. Bohater miłosnego zdarzenia woli umrzeć niż stać się ofiarą własnej woli żądającej coraz to nowych doznań. Tak samo obawia się niedosytu jak i przesytu, nie znajdując wyjścia, wybiera śmierć.
Szukaj powiązań:
- W malinowym chruśniaku Bolesława Leśmiana
- Biała magia, Erotyk Krzysztofa Kamila Baczyńskiego
- Pragnę mocniej Haliny Poświatowskiej
- Wieczór Juliana Przybosia
Zagadnienia i tematy do zapamiętania o twórczości Tetmajera:
- dekadentyzm, nastroje końca wieku;
- schopenhaueryzm;
- koncepcja sztuki i artysty;
- liryka pejzażowa;
- erotyki.
Zapamiętaj!
Synestezja – to zabieg stosowany w technice impresjonistycznej polegający na łączeniu ze sobą jednocześnie kilku efektów np. wzrokowych, akustycznych, dotykowych itp. Przykładem – „srebrzystoturkusowa cisza” z wiersza „Widok ze Świnicy …”, gdzie efekt akustyczny (cisza) uzyskuje barwę czyli łączy się z wrażeniem wizualnym.
Tetmajer obok liryki pejzażowej sławiącej urodę Tatr był również autorem prozy tatrzańskiej. Stworzył cykl opowiadań pisanych gwarą góralską pt. Na skalnym Podhalu i dwie powieści pod wspólną nazwą Legenda Tatr.
Kazimierz Przerwa-Tetmajer (1865-1940)
Urodził się na Podhalu w Ludzimierzu koło Nowego Targu w szlacheckiej rodzinie. Po oficjalnym debiucie w 1891 roku zyskał miano poety pokolenia, gdyż w sposób reprezentatywny wyraził nastroje końca wieku. W domu ojca poznał S.Goszczyńskiego odkrywcę Tatr dla literatury romantycznej. Po jakimś czasie sam został wysokogórskim turystą, piewcą gór i górali i współtwórcą środowiska artystycznego w Zakopanem. Uwielbiany w czasach modernizmu życie swe zakończył tragicznie jako bezdomny nędzarz znaleziony przypadkiem w zaspie śnieżnej w czasie mroźnej warszawskiej zimy 1940 roku.
Warto znać innych – obok Tetmajera – entuzjastów Tatr i Zakopanego:
- Stanisław Witkiewicz – twórca pejzaży tatrzańskich, reportaży „Na przełęczy”, opowiadań a przede wszystkim „stylu zakopiańskiego”.
- Tytus Chałubiński – lekarz, odkrył klimatyczne zalety Zakopanego jako uzdrowiska.
Zobacz:
Ukaż Hymn do Nirwany Kazimierza Przerwy-Tetmajera jako przejaw dekadenckich nastrojów epoki.
Ukaż Hymn do Nirwany Kazimierza Przerwy-Tetmajera jako przejaw dekadenckich nastrojów epoki.