„Miłość ma niejedno oblicze” – udowodnij ten sąd, dokonując analizy porównawczej fragmentu Cierpień młodego Wertera Johanna Wolfganga Goethego i wiersza Lubię, kiedy kobieta… Kazimierza Przerwy-Tetmajera
Cierpienia młodego Wertera Johann Wolfgang Goethe
Słodkie uczucie przenika mnie całego, gdy dłoń przypadkiem dotknie jej dłoni lub gdy stopy nasze zetkną się pod stołem. Cofam się, jak gdybym się dotknął płomienia, ale przemożna siła pociąga mnie z powrotem i czuję zamęt we wszystkich zmysłach. A ona jest tak niewinna, tak prostą ma duszę, że nie czuje, jak bardzo mnie dręczy. Gdy pośród rozmowy, kładzie rękę na mojej ręce i podniecona tematem zbliża się ku mnie tak, że jej niebiański oddech dolatuje do ust moich, zda mi się, że ginę, jakby gromem rażony. Wilhelmie! Czyż mógłbym się kiedyś ośmielić nadużyć tego anielskiego zaufania? (…)
Świętą mi jest. Wszelka żądza gaśnie przy niej. Nie wiem doprawdy, co się ze mną dzieje w jej obecności, zda się, zmienia się we mnie dusza i inaczej działają nerwy. Grając na fortepianie pewną melodię, posiada potęgę anioła, prostotę i uduchowienie niepojęte.
(…)
W chwili, kiedy owłada mną owa prosta melodia, prawdopodobnym zdaję mi się wszystko, co powiadają o czarodziejskiej potędze muzyki w czasach zamierzchłych. A ona z przedziwnym odczuciem ima się tego środka w momencie, kiedy radbym sobie wpakować kulę w głowę.
Kazimierz Przerwa-Tetmajer
Lubię, kiedy kobieta…
Lubię, kiedy kobieta omdlewa w objęciu,
kiedy w lubieżnym zwisa przez ramię przegięciu,
gdy jej oczy zachodzą mgłą, twarz cała blednie
i wargi się wilgotne rozchylą bezwiednie.
Lubię, kiedy ją rozkosz i żądza oniemi,
gdy wpija się w ramiona palcami drżącemi,
gdy krótkim, urywanym oddycha oddechem
i oddaje się cała z mdlejącym uśmiechem.
I lubię ten wstyd, co się kobiecie zabrania
przyznać, że czuje rozkosz, że moc pożądania
zwalcza ją, a sycenie żądzy oszalenia,
gdy szuka ust, a lęka się słów i spojrzenia.
Lubię to – i tę chwilę lubię, gdy koło mnie
wyczerpana, zmęczona leży nieprzytomnie,
a myśl moja już od niej wybiega skrzydlata
w nieskończone przestrzenie nieziemskiego świata.
Wyjaśnienie zadania
Oprócz polecenia „przeanalizuj”, do tematu pracy wprowadzone zostało motto. To sugeruje, że powinniśmy „wypłynąć na szersze wody” refleksji o miłości w literaturze i w kulturze. W pracy należy pokazać podobieństwa i różnice w ujęciu miłości romantycznej i młodopolskiej. Zauważ, że obydwa prezentowane teksty są typowe dla światopoglądu własnej epoki! Jedyną możliwą do przyjęcia formą pracy jest, oczywiście, esej – powinieneś jednak uważać, aby miał on pewne określone ramy kompozycyjne. Nie wolno Ci popadać w nadmierne dygresje, czyli innymi słowy zbyt daleko odbiegać od tematu. Koncentruj się raczej na literackich i kulturowych obrazach miłości, a nie na własnych refleksjach – abyś nie popadł w banał.
Warianty wstępu
Wariant 1
Wyjdź od refleksji, że wśród epok literackich są takie, w których widać fascynację miłością i takie, które ją „przeklinają”. Pozornie banalne stwierdzenie, że w zależności od panującej kultury miłość nie jest widziana tak samo, będzie dobrym punktem wyjścia do porównania utworów. Zwróć też uwagę na fakt, że miłość jest raczej domeną kultury, a nie natury, jej kreacja literacka może zależeć od dominującego światopoglądu, czynników religijnych, liberalizmu bądź surowości obyczajów, a niekiedy nawet wręcz od mody. Już we wstępie możesz zaznaczyć, czy Twoim zdaniem wizje miłości w obu utworach zawierają więcej podobieństw, czy też może kontrastów.
Wariant 2
Rozpocznij od przytoczenia tak zwanej sinusoidy profesora Juliana Krzyżanowskiego. Według niej obydwie epoki, romantyzm i Młoda Polska, to tak zwane epoki ciemne, w których dominują takie jakości, jak: irracjonalizm, uczuciowość, wiara, introwertyzm, niepokój. Aby uatrakcyjnić wstęp pracy, możesz na przykład postawić tezę, w formie pytania retorycznego: dlaczego w epokach, zdawałoby się, dość podobnych, wizja miłości i podejście do niej są tak bardzo różne? Rozpoczynając pracę w ten sposób, musisz jednak konsekwentnie „tropić” te różnice, analizując utwory.
Wariant 3
Wyjdź od pozornie trywialnego stwierdzenia o charakterze ogólnym: miłość jest odwieczną tajemnicą, zagadką, która zawsze wymykała się wyłącznie racjonalnemu rozumieniu. Jest to przyczyna, dla której we wszystkich epokach fascynowała ona literatów, a zwłaszcza poetów, pragnących zmierzyć się z jej sekretem, dotknąć jej istoty. Zauważ także, że miłość niezwykle rzadko jest ujmowana jednoznacznie, przeważnie (również w naszych utworach) dominuje ambiwalencja wobec miłości. Jest ona równocześnie złem i dobrem, ekstazą i cierpieniem, czymś niebiańskim i czymś diabolicznym. Przypomnij sobie, że w ten sposób o miłości pisał już trzynastowieczny autor sonetów adresowanych do Laury, Francesco Petrarca.
Warianty rozwinięcia
Wariant 1
Opisz, jak wygląda miłość z perspektywy obydwu twórców, możesz nawiązać do ich biografii.
Johann Wolfgang Goethe – jako młody człowiek przeżył nieszczęśliwą miłość do Charlotte Buff, która wyszła za mąż za niejakiego Kestnera, pozostawiając poetę w poczuciu odrzucenia i rozgoryczenia. Postacie te stały się pierwowzorami Lotty i Alberta.
Kazimierz Przerwa-Tetmajer – znany uwodziciel, adorator wielu kobiet, nie potrafił ułożyć sobie szczęśliwego życia, poszukiwał wiecznie przygód.
Zauważ, że w obydwu utworach miłość ukazana jest bardzo subiektywnie, jako indywidualne przeżycie (forma listów i forma liryki bezpośredniej).
- Dla Wertera, jak również dla Gustawa z części IV Dziadów, kobieta to zarazem istota anielska, niebiańska, ale i „wietrzna”, czyli zmienna, niestała.
- Dla Tetmajera zaś kobieta to przede wszystkim przedmiot erotyczny, zmysłowa fascynacja, dająca chwilową radość i przyjemność. Miłość w jego erotyku – to tyle co zdobywanie, ale nie ma ona mocy nadawania życiu sensu. Po akcie spełnienia zawsze pozostaje pustka.
Obydwie epoki łączą miłość, a zwłaszcza kobietę, ze śmiercią. W powieści Goethego zawód miłosny prowadzi do samobójstwa, w poezji młodopolskiej często kobieta jest utożsamiana ze śmiercią – możesz odwołać się na przykład do wiersza Stanisława Koraba-Brzozowskiego O przyjdź, gdzie śmierć przychodzi jesienią pod postacią czułej, przynoszącej spokój kochanki.
Wariant 2
Podkreśl, że miłość w obydwu utworach jest ukazana z punktu widzenia mężczyzny.
Skupia się on na swoich uczuciach bardziej, niż na realnym związku. Postrzega kobietę niejako przedmiotowo, nierealistycznie, zbytnio ją idealizuje (romantyzm), bądź też sprowadza jej wartość tylko do kochanki (Młoda Polska).
Skontrastuj różne wizje miłości w preromantyzmie i romantyzmie. Werter kocha biernie i płaczliwie, nie walczy o ukochaną, wybiera samobójstwo jako ucieczkę od cierpienia. Giaur – wypala się w jedynej miłości swego życia, ale w odróżnieniu od płaczliwego Wertera ma odwagę, by o nią walczyć, a także pomścić śmierć ukochanej.
W romantyzmie miłość jest pokarmem dla duszy, jest wzniosła i patetyczna, jest miłością platoniczną.
W epoce Młodej Polski natomiast miłość nie zaspokaja duszy, jest tylko namiastką szczęścia. Wprowadź do swoich rozważań pojęcie hedonizmu, czyli użycia, które było jedną z dekadenckich prób zapomnienia o bezsensie istnienia.
W romantyzmie kobieta jest aniołem i muzą, w Młodej Polsce podkreśla się jej uwodzicielski, szatański urok. Jednak i w tej epoce istniały kobiety muzy, będące natchnieniem dla poetów, na przykład Dagny Juel.
Romantyzm był epoką, która sakralizowała kobietę, natomiast Młoda Polska – epoka w gruncie rzeczy antyfeministyczna, degradowała kobietę, mimo że zapewniała jej pewną wolność w zakresie szukania przygód miłosnych.
Wariant 3
Ideą przewodnią Twojej pracy może być podkreślenie ambiwalencji w podejściu do miłości i kobiet w obydwu epokach.
Romantyzm – popularne postawy to idealizm Wertera i na przykład Gustawa z IV części Dziadów. Miłość stanowi jedyną wartość w życiu wyczerpuje jego doświadczenia, ale prowadzi do cierpień i w konsekwencji do śmierci. W opisywanym fragmencie Werter podkreśla mistyczne przeżycia u boku Lotty, ale jednocześnie przebywanie z nią doprowadza go do myśli samobójczych.
Kobieta to istota anielska, ale jednocześnie dręcząca swą obojętnością zakochanego.
Ukaż inne oblicza romantycznej miłości – na przykład Dziewica z Nie-Boskiej komedii Zygmunta Krasińskiego jest szatańską zjawą, wodzącą na pokuszenie i pozostawiającą duchową próżnię.
Tetmajer zachwyca się rozkoszą i słodyczą kobiety jako kochanki, ale odrzuca ją jako partnerkę i człowieka – jego myśli uciekają od niej. Kobieta jest więc w pewien sposób potraktowana przedmiotowo, jest tylko chwilą zapomnienia, a nie partnerką na całe życie. Możesz odwołać się do wiersza poety Ja, kiedy usta…
Ciekawym pomysłem będzie przywołanie obrazów.
- Romantyzm – Maurycy Gottlieb, Czaty – ilustracja do ballady Adama Mickiewicza. Przedstawia ona eteryczną piękność, która odwraca oczy od klęczącego u jej kolan, zakochanego i błagającego o wzajemność mężczyzny.
- Modernizm – Gustaw Klimt, Pocałunek – na tym obrazie widzimy słodką, kuszącą twarz kobiety z przymkniętymi oczami i jej bogatą szatę. Okrywa nią mężczyznę, którego tylko tył głowy jest widoczny na obrazie. Tak więc słodka kochanka jest niebezpieczna i zaborcza, zawłaszcza osobowość zakochanego mężczyzny.
Warianty zakończenia
Wariant 1
Przedstaw konkluzje.
Miłość w obydwu epokach jest siłą tajemniczą, przejmującą i nie do końca zrozumiałą. Obydwie epoki w pewien sposób bronią się przed miłością, odczuwając przed nią metafizyczny lęk, grozę, ale jednocześnie pragną miłości jako jedynego sensu życia.
Romantyzm i Młoda Polska stworzyły przeciwstawne wizje kobiety – niebianka, anioł romantyków oraz czarownica, Salome młodopolan. Gorzka refleksja na sam koniec: obydwie te wizje są dalekie od realizmu i partnerstwa, które stanowi istotę prawdziwej głębokiej miłości.
Wariant 2
Możesz zastanowić się nad wizjami miłości w różnych epokach. Na przykład w renesansie często podkreśla się miłość jako zabawę, radosną przygodę, erotyczny flirt – przykładem Dekameron Boccaccia. Barok natomiast, podobnie jak Młoda Polska, dostrzega dualny charakter miłości, jej cielesność i duchowość, jej walor jako siły życiowej, ale też nosicielki cierpienia. Natomiast wiek XX i współczesność, choć mocno akcentują mit miłości romantycznej, tak naprawdę chyba bliższe są hedonizmowi młodopolskiemu. Spróbuj znaleźć jeszcze inne powiązania na przestrzeni różnych epok.
Wariant 3
Stwórz kontrapunkty dla typowych przedstawień miłości romantycznej (werterowskiej) i młodopolskiej z wiersza Tetmajera. Gdzie je znaleźć? Na przykład w Dziadów części IV, gdzie Mickiewicz ustami Gustawa odsłania fałszywość mitu miłości romantycznej, mówiąc, że jest to konwencja, która sprowadza na manowce młode umysły idealistów. Również sam Tetmajer pisał wiersze, w których adresatka-kobieta była raczej równorzędną partnerką, niż tylko przedmiotem erotycznego uwielbienia, na przykład w wierszu Mów do mnie jeszcze. Rozważania te prowadzą do ostatecznego wniosku, że w obydwu epokach nieraz zupełnie odmiennie pojmowano miłość, chociaż najsłynniejsze dzieła pozwalają nam poznać dominujące nurty w ukazywaniu miłości.
Za to dostałbyś punkty
- dostrzeżenie kontrastu między przedstawionymi wizjami miłości
- uogólnienie postaw bohaterów – idealizm Wertera i pesymistyczny hedonizm Tetmajera
- ujęcie miłości jako zjawiska kulturowego zależnego od panujących trendów
- wyliczenie na podstawie tekstu składników miłości romantycznej
- porównanie obrazów kobiety w romantyzmie i Młodej Polsce (kobieta muza i kobieta fatalna)
- uchwycenie (na głębszym poziomie interpretacji) podobieństw między miłością romantyczną a młodopolską (miłość ujęta tragicznie prowadzi do utraty życia lub utraty duszy)
- pokazanie zasadniczej różnicy między obydwoma wizjami miłości (miłość platoniczna, wzniosła a miłość hedonistyczna, zmysłowa)
- przywołanie innych utworów romantycznych i młodopolskich, ukazujących miłość w podobny lub kontrastowy sposób wobec cytowanych tekstów
- przywołanie innych tekstów kultury, na przykład dzieł malarskich, czy filmowych
Ważne pojęcia
- Werteryzm – miłość jest najważniejszym celem życia, ale nie jest to aktywne zabieganie o kobietę, przeżywanie miłości służy raczej temu, by osiągać natchnienie, nawet kosztem cierpienia.
- Bohater werterowski – idealizuje wprawdzie kobietę, ale bardziej jest skoncentrowany na własnych przeżyciach, uwielbia sam stan zakochania, który mimo że zabarwiony melancholią, daje mu poczucie głębi istnienia, odczuwa cierpienie i ból z powodu nieodwzajemnionej, niespełnionej miłości.
- Hedonizm – wywodząca się ze starożytności koncepcja etyczna, której twórcą był Arystyp z Cyreny. Głosiła, że najwyższą wartością jest przyjemność (zwłaszcza zmysłowa). Poszukiwanie rozkoszy jest celem życia i czynnikiem determinującym nasze postępowanie.
- Dekadentyzm – jeden z najważniejszych prądów artystycznych i ideowych II połowy XIX wieku. Po raz pierwszy tej nazwy użył Theophile Gautier w przedmowie do Kwiatów zła Charles’a Baudelaire’a. Ta postawa łączyła się z przekonaniem o zbliżającym się kresie kultury i sztuki, sceptycyzmem, kwestionowaniem uznanych wartości moralnych i społecznych i przekonaniem o bezsensie ludzkiej egzystencji. Początek dekadentyzmu w Polsce to lata 80. i 90. XIX wieku – opisał je Henryk Sienkiewicz w Bez dogmatu. Gdy w 1894 roku ukazała się II seria Poezji Kazimierza Przerwy-Tetmajera, poetę utożsamiono z tym nurtem i uznano za czołowego polskiego dekadenta (nie do końca słusznie, gdyż w jego twórczości spotkamy także zupełnie inne utwory); być może do tego ogólnego sądu przyczyniło się Wesele Stanisława Wyspiańskiego, w którym Poeta (pierwowzorem tej postaci miał być autor Lubię, kiedy kobieta…) ukazany został jako typowy dekadent.
Konteksty
Postacie werterowskich nieszczęśliwych kochanków
- Gustaw z IV części Dziadów
- Kordian z I aktu dramatu Słowackiego
Teksty źródłowe
- Cierpienia młodego Wertera – najsłynniejsza powieść Goethego, wydana w 1774 roku. Goethe stworzył w niej tak zwanego bohatera werterowskiego, popularną później w romantyzmie postać nieszczęśliwego kochanka – samobójcy. Po wydaniu utworu w Niemczech rozpoczęła się „gorączka werterowska”, czyli moda na sposób życia i odczuwania bohatera powieści epistolarnej.
- Lubię, kiedy kobieta… – jeden z bardziej znanych erotyków Tetmajera, głoszący zarówno pochwałę hedonizmu i zmysłowej miłości, jak i mówiący o dekadenckim bólu istnienia.
Zobacz:
Ukaż Hymn do Nirwany Kazimierza Przerwy-Tetmajera jako przejaw dekadenckich nastrojów epoki.