Tego się naucz!

Powinieneś umieć:

  • pokazać powieść jako przykład utworu preromantycznego, który wywarł ogromny wpływ na twórczość romantyków czy nawet szerzej – na całą literaturę europejską
  • wskazać cechy powieści epistolarnej (czyli powieści w listach)
  • wytłumaczyć takie pojęcia, jak Weltschmerz, werteryzm, bohater werterowski oraz wymienić przykłady tego typu bohaterów (szukaj ich zwłaszcza w dziełach powstałych we wczesnym romantyzmie)

Preromantyzm
W drugiej połowie XVIII wieku w Niemczech zaistniało zjawisko zwane preromantyz­mem. Młode pokolenie, które wówczas doszło do głosu, manifestowało bunt wobec istniejącej sytuacji, wobec zastanego porządku. Młodzi buntowali się przede wszystkim przeciwko sytuacji politycznej i społecznej Niemiec: feudalizmowi i rozbiciu państwa na liczne państewka. Przede wszystkim młodzi pisarze w swoich dziełach protestowali przeciwko temu porządkowi. Jednym z pierwszych był Friedrich ­Maksymilian Klinger, który w 1776 roku wydał dramat zatytułowany Burza i napór, od tego właśnie utworu okres ten został nazwany Sturm und Drang Periode, czyli okres burzy i naporu.

Preromantycy niemieccy całkowicie odrzucali klasycyzm, głosili konieczność walki społecznej i podkreślali ogromną rolę natury w życiu człowieka. Cierpienia młodego Wertera Goethego to jedno z ważniejszych dzieł tej epoki, a równocześnie jedno z największych osiągnięć artystycznych autora.

 

Co się dzieje w lekturze?

Werter, inteligentny i wrażliwy młody mieszczanin, aby odpocząć od nerwowej atmosfery i dojść do siebie po awanturach uczuciowych, zaszywa się na wsi… Tam poznaje Lottę, piękną, szlachetną i inteligentną kobietę, w której zakochuje się bez pamięci. Jego uczucie kończy się katastrofą – Lotta poślubia innego. Dla ich wspólnego dobra postanawia więcej nie widywać się z Werterem. Ten wraca do domu i pisze pożeg­nalny list do ukochanej, a od jej męża pożycza… pistolety.

W dziejach Wertera duże znaczenie ma spotkanie z parobkiem. Ten chłopak bezgranicznie kochał swoją gospodynię i chciał „wziąć ją siłą”. Brat kobiety nadał tej sprawie wielki rozgłos – nie dlatego, że był oburzony zachowaniem parobka, lecz po to, by… siostra nie mogła ponownie wyjść za mąż (w ten sposób jego dzieci nie utracą spadku). Parobek postanowił, że umrze, jeśli kochana przez niego kobieta poślubi innego.

Ale przecież powieść to także historia rozwijającego się bólu istnienia (Welt­schmerzu), romantycznej choroby wieku. Werter wielokrotnie pisze do Wilhelma o swoim zniechęceniu, opisuje swoje depresyjno-melancholijne stany emocjonalne. Czuje się odcięty od wszelkich perspektyw, każdego dnia wypala się coraz bardziej i coraz głebiej pogrąża się w smutku.

Werter to:

  • bohater cierpiący na Weltschmerz, ból istnienia
  • przeciwstawiający się konwenansom i nierównościom społecznym
  • zakochany bez pamięci w kobiecie należącej do innego
  • bohater, który popełnił samobójstwo z miłości
  • marzyciel
  • rozmiłowany w literaturze: Homerze i Pieśniach Osjana
  • analizujący swoje stany psychiczne i emocje
  • przyznający wyższość racjom serca nad racjami rozumu
  • bohater, od którego wywodzą się bohaterowie zwani bohaterami werterowskimi (takim bohaterem jest np. Gustaw z IV cz. Dziadów)
  • młody człowiek – młodość, jak wiemy, była ważną kategorią w romantyzmie. Wielu bohaterów literatury romantycznej było młodych.

Z kim można zestawić Wertera?

  • Werter a Kordian, tytułowy bohater dramatu Juliusza Słowackiego – obaj bohaterowie są młodzi i egocentryczni. Nastawiają się na analizę swoich stanów emocjonalnych i przeżyć. Obaj przeżywają sprzeczne emocje, wielkie namiętności, niepokoje. I Kordian, i Werter próbują nadać swojemu życiu wyższy sens, gardzą zdrowym rozsądkiem, zniechęca ich proza życia i konwenanse. Są indywidualistami, młodymi, wrażliwymi ludźmi. Obaj czują się w końcu samotni, wyalienowani, czasem zdają się bezwolni i cierpią na „ból istnienia” – romantyczną chorobę wieku.
  • Werter a Gustaw, bohater IV części Dziadów Adama Mickiewicza – obaj są nieszczęśliwymi kochankami. Ich miłość nie ma szans na spełnienie, choćby dlatego, że ich ukochane kobiety poślubiły innych mężczyzn. Próba samobójcza także zbliża tych bohaterów do siebie, nie mówiąc już o typie osobowości – wrażliwym, emocjonalnym, a także stosunku do miłości. Była ona dla nich najwyższą wartością.

 

Elementy autobiograficzne w powieści

„Każdy pisarz w pewnej mierze opisuje siebie w swoich dziełach – nawet wbrew własnej woli” – napisał Johann Wolfgang Goethe. Cierpienia młodego Wertera – powieść w lis­tach – zawiera wiele wątków autobiograficznych. Badacze twórczości Goethego twierdzą, że podczas pisania utworu korzystał on z oryginalnych listów własnych i cudzych. Powieść powstała w ciągu dwóch miesięcy – lutego i marca 1774 roku i w tym samym roku ukazała się drukiem. Genezy utworu należy szukać we wcześniejszych wydarzeniach z życia pisarza. Goethe po ukończeniu prawa otworzył we Frankfurcie – swoim rodzinnym mieś­cie – kancelarię adwokacką. Nie odniósł oszałamiającego sukcesu – aby zdobyć doświadczenie zawodowe i praktyki, zdecydował się w 1772 roku (namawiany przez ojca) na kilkumiesięczny wyjazd do Wetzlaru, gdzie miał odbyć praktykę aplikancką. Nastawiony był Goethe do tego bardzo negatywnie – doskonale bawiący się dotychczas w mieście, traktował ją jak zesłanie, spodziewał się czterech miesięcy nudy. Przez miejscowe elity nie został przyjęty zbyt życzliwie i prawdopodobnie jego oczekiwania, a w zasadzie pewność nudy, by się sprawdziły, gdyby nie przypadek. Chcąc zabić nudę, Goethe zwiedzał okolicę, zachwycał się pięknem przyrody i jak na romantyka przystało – szukał harmonii z naturą. Szczególnie upodobał sobie dwie wioski – Garbenheim i Volpertshausem. W jednej z gospód Garbenheim poznał dwóch młodych ludzi, z którymi się zaprzyjaźnił, byli to Carl Wilhelm Jerusalem i Hans Christian Kestner. Kestner był zaręczony. W jego narzeczonej – Charlotcie Buff, uroczej córce jednego z miejscowych urzędników – właśnie zakochał się Goethe i o jej względy usilnie zabiegał. Powstał trójkąt miłosny: dwaj zakochani w jednej kobiecie mężczyźni i ona, narzeczona jednego z nich, niezupełnie obojętna na wzdychania drugiego.

Niedługo po wyjeździe z miasteczka Goethe otrzymał wiadomość o śmierci przyjaciela z czasów spotkań w Garbenheim – Carla Wilhelma Jerusalema, który popełnił samobójstwo – zastrzelił się pożyczonymi od Kestnera pistoletami. Powodem tego czynu była nieszczęśliwa miłość do zamężnej kobiety – jej mąż, sekretarz Herd, zabronił Jerusalemowi bywania w jego domu i widywania jego żony.
Z życia Carla Wilhelma Jerusalema wziął Goethe jeszcze jeden epizod do swojej powieści. Pochodzący z mieszczaństwa Jerusalem został wyproszony przez gospodarza z balu arystokracji, ponieważ goście nie chcieli bawić się w towarzystwie nieszlachcica.

Ważny fragment

To końcowy fragment powieści, w którym mowa o samobójstwie popełnionym przez tytułowego bohatera.

Werter odwiedza ukochaną, czyta jej swój przekład Pieśni Osjana i nie mogąc powstrzymać emocji, bierze ją w ramiona i całuje. Lotta krzyczy: „To raz ostatni…, Werterze! Nie zobaczysz mnie nigdy”. Na odchodne Werter rzuca: „Żegnaj, Lotto! Żegnaj na wieki!”. Wraca do domu i pisze list do Lotty. Służącego wysyła po pistolety – chce je pożyczyć od Alberta. Zdecydowany na ostateczne rozwiązanie rozlicza się ze światem – niszczy różne papiery, reguluje długi, a następnie długo chodzi po okolicy. O północy strzela sobie w głowę. Następnego dnia znajduje go służący. Werter leży w kałuży krwi, ubrany w niebieski frak i żółtą kamizelkę. Choć jeszcze żyje, jest to już agonia. Umiera w samo południe. W nocy zostaje pogrzebany w miejscu, które wcześniej sam wybrał. Pogrzebowi nie towarzyszy żaden duchowny, za trumną idzie komisarz z synami. Lotta nie przyszła, na wieść o śmierci Wertera ciężko się rozchorowała. Choroba była tak ciężka, że budziła obawy o jej życie.

Szukaj powiązań

Inni bohaterowie, którzy popełnili samobójstwo:

  • Antygona, Jokasta, Hajmon (Antygona Sofoklesa),
  • Ofelia (Hamlet Williama Szekspira),
  • Otello (Otello Williama Szekspira),
  • Konrad Wallenrod (Konrad Wallenrod Adama Mickiewicza),
  • Gustaw (IV cz. Dziadów Adama Mickiewicza),
  • Bohater Małej apokalipsy Tadeusza Konwickiego.

 

Bohater werterowski

Zapamiętaj ważne pojęcia:

  • Weltschmerz z niemieckiego – ból istnienia – poczucie bezcelowości i bezsensu życia charakterystyczne dla obyczajowości i literatury romantyzmu i modernizmu. Bohater cierpiący na Weltschmerz odczuwał przejmujący smutek i melancholię, nie był w stanie sprostać życiu w społeczeństwie i dostosować się do reguł w nim panujących, nie zgadzał się na istniejące normy obyczajowo-moralne. Taki stan zwykle doprowadzał do samobójstwa.
  • Werteryzm – postawa cechująca bohatera powieści Goethego – z czasem także innych bohaterów wzorujących się na Werterze. Bohatera werterycznego charakteryzowała nadmierna uczuciowość, skłonność do marzeń i egzaltacji, a także tendencja do poetyzacji rzeczywistości. Bohater buntował się wobec obowiązujących zasad i norm społeczno-obyczajowych oraz odczuwał bezsens życia, tzw. ból istnienia (Weltschmerz). Stan taki najczęściej prowadził do samobójstwa lub prób samobójczych. Werteryzm wywarł ogromny wpływ na całą obyczajowość romantyzmu oraz literaturę tego okresu.

Pod koniec XVIII wieku moda na życie à la Werter była nie tylko modą, a wręcz koniecznością i obowiązkiem każdego młodego człowieka. Manifestowała się przede wszystkim strojem: niebieski frak i żółta kamizelka to niezbędne minimum nadążającego za modą młodego człowieka. Modne stały się także książki, które czytał Werter: Odyseja i Pieśni Osjana. Najważniejsze było jednak uznanie miłości za cel życia. Najbardziej radykalni naśladowcy Wertera kończyli życie jak ich bohater.

Ważny fragment

Werter przypadkiem spotyka parobka, którego poznał, będąc w tych stronach po raz pierwszy. Ten człowiek opowiedział mu swoją historię. Kochał swoją gospodynię ­bezgranicznie, kierowany namiętnością chciał „wziąć ją siłą”. Zobaczył to jej brat ­i wyrzucił parobka, a całej sprawie nadał rozgłos (obawiał się bowiem, że jeśli siostra ponownie wyjdzie za mąż, jego dzieci utracą spodziewany spadek). Parobek postanowił, że umrze, jeśli kochana przez niego kobieta poślubi innego. Te i inne wydarzenia zwiększają melancholię i cierpienia Wertera – Lotta już od jakiegoś czasu jest żoną Alberta.

Porzuca lekturę Homera i zaczyna czytać Pieśni Osjana. Zachwyca się ich tajemniczością i gotycką atmosferą. Znów często odwiedza Lottę, gdyż jej mąż wyjechał na wieś w interesach. Werter sięga po alkohol, ale on nie zagłusza jego cierpienia, nie daje oczekiwanego zapomnienia i ukojenia. Tak pisze o swych uczuciach do Wilhelma: „Kładę się często do łóżka z życzeniem, ba czasem z nadzieją niezbudzenia się więcej”. Jest przekonany, że Lotta wie o jego bólu: „Ona odczuwa me cierpienia. Dzisiaj przeniknęło me serce jej spojrzenie”. Przypadkiem Werter spotyka młodego, obłąkanego człowieka, który w listopadzie szuka kwiatów dla wybranki swego serca (był pisarzem w domu ojca Lotty i zakochał się w niej, kiedy wyznał jej uczucie, został wyrzucony ze służby, po tych przeżyciach popadł w obłęd). Werter rozumie, że i jego dotyka obłęd. Coraz bardziej pogrąża się w złych nastrojach i bezczynności. Rozpamiętuje wszystkie przykrości, jakie spotkały go w życiu, cierpi:

czuł się odcięty od wszelkich perspektyw, niezdolny znaleźć jakiś sposób ujmowania spraw codziennego życia; i tak oddany zupełnie swym uczuciom, myślom i bezgranicznej namiętności, w wiecznej monotonii swego smutnego obcowania z miłą i ukochaną istotą, której spokój mącił, targając swe siły, niszcząc je bez celu i widoku, zbliżał się coraz bardziej do swego smutnego końca.

Tematy, z którymi można powiązać Cierpienia młodego Wertera

  • młodość,
  • miłość,
  • zawód miłosny,
  • ból istnienia, depresja, melancholia,
  • poczucie bezsensu życia,
  • konflikt jednostka – społeczeństwo,
  • samobójstwo,
  • samotność,
  • kult natury i przyrody,
  • nieszczęśliwi kochankowie,
  • indywidualizm.

Listy – doskonała forma wypowiedzi
Pierwsze listy jako forma wypowiedzi (gatunek literacki) pojawiły się już w antyku. Doskonałym przykładem może być dzieło Horacego List do Pizonów. Do rangi powieści podniósł go dopiero żyjący na początku XVIII wieku angielski pisarz Samuel Richardson. Napisał on dwie powieści, które stały się wzorcami dla tego gatunku: Pamela, czyli cnota nagrodzona i Clarissa.
Powieść w listach, powieść epistolarna – w powieści tego typu autor oddaje głos bohaterowi, który w listach opowiada o swoich losach.

Różne odmiany powieści epistolarnej

Jeden nadawca pisze listy do jednego adresata – Cierpienia… są tego rodzaju powieścią. (choć oprócz listów Wertera do Wilhelma w książce jest jeszcze pięć innych listów).
Dzięki temu, że Goethe nadał swojej powieści formę listów, możemy bezpośrednio śledzić przeżycia bohatera. Dzięki autorefleksji Wertera dokładnie możemy zanalizować jego zachowanie i postępowanie. Poznajemy wraz z Wilhelmem największe sekrety bohatera i jego największe tajemnice.

Uwaga
Cierpienia młodego Wertera wywarły tak ogromny wpływ na współczes­nych Goethemu młodych czytelników, że masowo popełniali samobójstwa z egzemplarzem powieści w kieszeni. Krytycy uważali, że to dzieło wywiera szkodliwy wpływ na młodych ludzi i propaguje nihilistyczne postawy, a duchowni potępiali powieść w swoich kazaniach. Między innymi dlatego ­Goethe w latach 1783- 1787 przerobił dzieło – w ostatecznym tekście dodał fragmenty, z których wynikało, że Werter cierpiał na zaburzenia umysłowe, co mogło odwieść czytelników od naśladowania powieściowego samobójcy.

W nocie do czytelnika autor powieści pisał:

A ty, dobra duszo, miotana tymi samymi uczuciami co on, czerp pociechę z jego cierpień i pozwól książeczce tej zostać twym przyjacielem, jeśli skutkiem losu lub własnej winy nie możesz znaleźć bliższego.

 

Johann Wolfgang Goethe 1749-1832

Jeden z najwybitniejszych pisarzy niemieckich, już za życia cieszył się olbrzymią sławą, był obiektem kultu młodych romantyków, którzy pielgrzymowali do Weimaru (tam Goethe mieszkał przez większość życia), by oddać hołd mistrzowi lub chociaż go zobaczyć. Pierwszy okres twórczości Goethego przypada na okres burzy i naporu (Sturm und Drang Periode), powstają wtedy liczne ballady oraz ciesząca się ogromnym powodzeniem powieść epistolarna pt. Cierpienia młodego Wertera. Największe dzieło jego życia to jednak tragedia Faust, nad którą pracował ok. 60 lat. Dużą popularnością cieszy się też jego powieść Powinowactwa z wyboru. Twórczość Goethego jest bogata i różnorodna (jest autorem dramatów, eposu satyrycznego Lis Przechera czy autobiograficznego dzieła Zmyślenie i prawda). Jego dzieła wywarły ogromny wpływ na literaturę europejską.

Zobacz:

O czym są Cierpienia młodego Wertera?

Kim jest główny bohater powieści Goethego Cierpienia młodego Wertera

Cierpienia młodego Wertera – praca domowa

Co możesz powiedzieć o gatunkowych cechach powieści Cierpienia młodego Wertera?

Dlaczego Cierpienia młodego Wertera nazywamy dziełem preromantycznym?